Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

Wkroczenie w dniu 6.09.1939 roku wojsk niemieckich do Krakowa zapoczątkowało trwającą do 18.01.1945 roku niemiecką okupację miasta. Do momentu utworzenia Generalnego Gubernatorstwa dla zajętych obszarów polskich (GG) w dniu 26.10.1939 roku, Kraków i jego mieszkańcy podporządkowani byli rygorom stanu wojennego i zarządu wprowadzonego przez okupacyjne władze wojskowe. Z chwilą przybycia do Krakowa Hansa Franka i objęcia przez niego urzędu Generalnego Gubernatora, Kraków zaczął pełnić funkcję stołecznego miasta w Generalnej Guberni oraz siedziby władz wojskowych i cywilnych. Frank miał z okupowanych ziem polskich uczynić prowincję, którą należy bezlitośnie wyeksploatować, czyniąc z niej rumowisko pod względem gospodarczym, społecznym, kulturalnym i politycznym. W myśl wytycznych A. Hitlera GG miała stać się przede wszystkim rezerwuarem taniej siły roboczej. Tak wytyczone cele III Rzesza realizowała na okupowanych obszarach, a Frank i jego administracja szczególnie w Krakowie dążyli by stał się on godny miana „Uhr, deutsche Stadt Krakau”. W obronie narodowych imponderabiliów krakowianie prowadzili „walkę” wszelkimi możliwym sposobami i przy użyciu różnorodnych form. Zwalczano zatem Niemców i ich zarządzenia stosując bierny opór w ramach istniejących za zgodą władz niemieckich organizacji, podejmując czynną walkę w strukturach konspiracyjnych stworzonych przez „podziemi polskie” oraz w oparciu o spontaniczne patriotyczne zachowania krakowian, które nie mogą zostać ujęte w żadne ramy organizacyjne.

W dniu 6.09.1939 roku za zgodą niemieckich władz wojskowych utworzona została w Krakowie Straż Obywatelska, której komendantem został Jan Stefan Kuhn. Przy akceptacji władz niemieckie 9.09.1939 r. powołano pod przewodnictwem ks. metropolity Adama Sapiehy Komitet Obywatelski, który w pierwszym okresie okupacji podjął trud charytatywnej pomocy dla ludności Krakowa. Natomiast 25.10.1939 r. niemiecki Komisarz Krakowa Ernst Zörner powołał Radę Przyboczną Miasta Krakowa, jako organ doradczy, mianując prezesem dr Juliusza Twardowskiego. W zamierzeniach Zörnera Rada Przyboczna miała pełnić rolę łącznika pomiędzy społeczeństwem Krakowa a niemieckim Zarządem Miasta. Następną oficjalnie działającą organizacją w okupowanym Krakowie była powołana 22.02.1940 roku Rada Główna Opiekuńcza (RGO)^[1]. Początkowo prezesem RGO był Janusz Radziwiłł, potem Adam Ronikier, zastąpiony w październiku 1943 roku przez Konstantego Tchórznickiego. Działała ona przez cały okres okupacji niemieckiej w Krakowie, kontynuując prace Komitetu Obywatelskiego.^[2] W ramach RGO utworzona została 5.04.1940 r. Rada Opiekuńcza Miejska (ROM), przemianowana 7.07.1941 roku na Polski Komitet Opiekuńczy Kraków - Miasto (PolKO), któremu prezesował Zygmunt Lasocki, a od maja 1941 roku prof. Ludwik Piotrowicz. Przy PCK podobną działalność prowadziła sekcja opieki nad więźniami tzw. Patronat, który po likwidacji PCK działał dalej pod egidą PolKO Kraków - Miasto, kierowany przez prof. Zygmunta Klemensiewicza i Marię Zazulową. W strukturach tej organizacji znalazło pracę wielu ludzi wspierających i współpracujących z krakowską konspiracją. Na szczególną wdzięczność i uznanie zasłużył sobie „Patronat” za akcję wspomagania ludzi osadzonych w więzieniach, i obozach: przejściowych, karnych, pracy i koncentracyjnych, funkcjonujących na terenie Krakowa. Opierając swe działanie na środkach dostarczanych, przez władze GG, Rada Główna organizowała i prowadziła kuchnie ludowe dożywiające ubogich, warsztaty dające zatrudnienie oraz tzw. akcje letnie, które pozwalały wielu mieszkańcom i ich dzieciom przetrwać lata okupacji. Zasadniczo było to niezgodne z rolą i celami jakie wyznaczono tej organizacji, dlatego też Niemcy często żądali odsunięcia od tej działalności w RGO takich ludzi, jak np. Róża Łubieńska^[3]. Jeżeli te szykany nie spełniły oczekiwań stosowali wtedy ostrzejsze represje. Nie ominęły i RGO również aresztowania, które policja przeprowadzała przez cały okres okupacji (najsilniejsze nastąpiły w lipcu 1941 roku). Aresztowanym był także sam A. Ronikier (26.01.44 r.). W sierpniu 1944 roku aresztowano w lokalu RGO przy Krowoderskiej 5 szereg osób Działu VII przygotowujących paczki dla KL Auschwitz. Oficjalna i konspiracyjna działalność RGO przeplatają się i dotąd nie znalazły właściwego opracowania. Dzieje tej organizacji czekają na swego historyka zwłaszcza, że są zachowane materiały dokumentalne i archiwalne. Nie do końca rozpoznane zostały przez historyków próby wykorzystania RGO w planach niemieckich; jak przekształcenie Rady w Komitet Narodowy z września 1944 r., ani rola jaką RGO odegrało w pomocy dla przesiedleńców - ofiar represji niemieckich, po Powstaniu Warszawskim. Należy je solidnie opracować a nie poprzestawać na artykułach okazyjnie ogłaszanych. Tym bardziej, że A. Pankowicz podjął już próbę opracowania historii akcji charytatywnej pomocy ludności polskiej w latach 1939-1945 (w tym RGO)^[4]

Podstawową formą walki z okupantem niemieckim podjętą przez społeczeństwo Krakowa była akcja czynna prowadzona przez podziemie. Już od pierwszych dni po wkroczeniu oddziałów niemieckich i pojawieniu się administracji okupanta, zaczęły powstawać organizacje konspiracyjne, stawiające sobie za cel walkę „z nowymi porządkami” wprowadzanymi przez agresorów. W Krakowie walkę prowadzono wszelkimi dostępnymi metodami: od sabotażu, bojkotu, poprzez propagandę do walki zbrojnej włącznie. Kraków – przed wojną centrum polskiej kultury i nauki, siedziba Dowództwa Okręgu Korpusu - dysponował zarówno tradycjami wojskowymi i zapleczem intelektualnym zdolnym podjąć ciężar tworzenia, prowadzenia i kierowania konspiracyjnymi strukturami odradzającego się na emigracji i w podziemiu państwa polskiego. Tworzyły się zatem w Krakowie konspiracyjne organizacje wojskowe: powstające na bazie przedwojennych partii politycznych oraz pozostające poza tymi strukturami partyjnymi. Partie w oparciu o swe „wojskówki” obok walki zbrojnej z okupantem chciały w podziemiu realizować również cele partyjno-polityczne.

W październiku 1939 roku w Krakowie powstał tajny ośrodek skupiający przedwojenne partie opozycyjne tzw. Krakowski Komitet Międzypartyjny lub Krakowskie Porozumienie Międzypartyjne^[5], w skład którego weszły: PPS, SL, SN, SP. Porozumienie to spotkało się 6.01.1940 roku z przedstawicielami ZWZ na konferencji służącej nawiązaniu współpracy organizacyjnej w walce z okupantem. W tym samym czasie podjął w Krakowie działalność opierający się na tych samych zasadach programowych Centralny Komitet Obrony Narodowej (CKON) zorganizowany przez A. Świętochowskiego. Konkurował on z Komitetem Krakowskim o wpływy polityczne.

Niezależnie od działań i planów polityków spontanicznie zaczęły w Krakowie organizować się i podejmować działalność grupy konspiracyjne. Pierwsze grupy i organizacje konspiracyjne zaczęły działać w Krakowie już we wrześniu 1939 roku, gdy na wschodzie jeszcze toczyła walki regularna armia polska. Jedną z nich była „Silesia”. Grupę tę zorganizował Tadeusz Jakub Dobrowolski w pierwszej połowie września 1939 roku. Od 19.09.1939 roku zaczęła ona wydawać konspiracyjne pismo pt. „Głos Ludu”. W styczniu 1940 roku „Silesia” weszła w skład ZWZ i wydawała pismo pod zmienionym tytułem „Głos Wsi”. 17.09.1939 roku w Krakowie zaczęto tworzyć organizację dywersyjno-wywiadowczą pod nazwą Tajna Organizacja Wojskowa (TOW), której pierwszym krakowskim komendantem okręgowym został w listopadzie 1939 roku por. Eugeniusz Machay „Zygmunt”^[6], natomiast 23.09.1939 r. wokół Kazimierza Kierzkowskiego „Prezes” skupili się ludzie z siatek tzw. Dywersji Pozafrontowej i utworzyli konspiracyjną Organizację Orła Białego (OOB)^[7], która od listopada 1939 roku zaczęła wydawać pismo pt. „Nakazy Dnia”. OOB prowadziła działalność w 4 okręgach: krakowskim, śląskim, kieleckim i lubelskim. Praktycznie od pobytu gen. Michała Karaszewicz-Tokarzewskiego (w dn. 16-19.10.1939 r.) w Krakowie OOB podporządkowała się organizacyjnie SZP, chociaż nadal pozostawała jako samodzielna organizacja. Większość oficerów, tworzących OOB znalazło się w strukturach dowodzenia SZP. Już w listopadzie 1939 roku OOB zorganizowała w Krakowie kurs dywersyjny dla d-ców rejonów. Aresztowania przeprowadzone przez Gestapo wiosną 1941 roku, skierowane przeciw TOW^[8] oraz OOB praktycznie rozbiły te struktury. Komórki, które przetrwały aresztowania weszły później w skład krakowskiego Związku Odwetu ZWZ (a później Kedywu). Dotychczas losy TOW-u i OOB opracowane są cząstkowo a jedno całościowe opracowanie dotyczące OOB K. Pluty-Czachowskiego nie wyczerpuje tematu i jedynie stawia nowe pytania, na które historycy będą musieli podjąć próbę odpowiedzi.

Do końca grudnia 1939 roku na terenie Krakowa podjęły działalność konspiracyjną, m.in.: Polska Organizacja Bojowa (POB)^[9], Tajna Armia Polska (TAP)^[10], Unia^[11], Związek Czynu Zbrojnego (ZCZ)^[12], Wojskowa Organizacja Krakowa (WOK), „Racławice”^[13]. Wszystkie one włączyły się w struktury ZWZ bezpośrednio lub etapami, tak jak POB, która weszła najpierw w skład Wojskowej Organizacji Wolności „Znak”, by w styczniu 1943 roku ostatecznie podporządkować się AK. Hasłem do rozpoczęcia „podporządkowania” konspiracji w Krakowie były wytyczne gen. M. Karaszewicz-Tokarzewskiego i misja mjr Feliksa Ankersteina „Olgierd” (b. z-ca szefa Wydziały Specjalnego Oddziału II Sztabu Głównego WP) przybyłego 7.11.1939 roku do Krakowa. Przywiózł on ogólne wytyczne dla dywersji w Kraju, które stały się podstawą do procesu ujednolicenia organizacji konspiracyjnych i koordynowania działań przeciw okupantowi. Jednak wiele organizacji konspiracyjnych wojskowych znalazło się poza tym procesem mniej lub bardziej z własnego wyboru, tworząc kolejne struktury podziemne. Powstały zatem grupy w 1940 roku m.in. Polska Ludowa - Organizacja Ludu Pracującego, tworzona w maju 1940 przez lewicowego działacza „wiciowego” Józefa Olechawskiego. W Krakowie nigdy ta organizacja nie wyszła poza sferę planowania, wydała jedynie dwa numery pisma „Ostatni bój”, a po aresztowaniu jej twórcy 4.02.1941 roku zaprzestała swojej działalności^[14]. Powstała w grudniu 1940 roku Komenda Obrońców Polski^[15] utworzyła inspektorat obejmujący działaniem obszar GG z czterema okręgami (krakowski, kielecki, lubelski i warszawski). Nie zdołała rozwinąć jednak szerszej działalności. Natomiast Wojskowa Grupa Nadwiślańska, założona w maju 1940 roku przez Tadeusza Fedorowicza „Ran” i Jana Kubina organizacyjnie podporządkowała się w lutym 1941 roku Wojskowej Służbie Ochrony Powstania (WSOP), zachowując jednak pełną autonomię, W 1942 roku formacja ta przekształciła się w Zbrojne Pogotowie Narodu (ZPN)^[16]. Komendantem Okręgu Kraków ZPN po wcieleniu Wojskowej Grupy Nadwiślańskiej (WGW) został Jan Kubin „Jasio”. (dotychczasowy d-ca Wojskowej Grupy Nadwiślańskiej), natomiast, komendantem miasta Krakowa z ramienia ZPN, został kpt. „Orlik”. ZPN został zorganizowany w bataliony. D-cą krakowskiego batalionu ZPN od 1.09.1942 był Tadeusz Fedorowicz, który pełnił także obowiązki oficera do zleceń komendanta miasta Krakowa. Pod koniec 1942 roku ZPN wszedł w skład tzw. Organizacji Zjednoczonych (OZ). W dniu 27 lipca 1943 roku OZ zostały rozbite aresztowaniami Gestapo (kocioł na rogu Jagiellońskiej i św. Anny).

Podobny los zapewne spotkał wielce małych organizacji, działających w Krakowie w latach 1939-45, których historię należy, dopiero pisać. Przykładowo wymienić można: Związek Wolnej Polski, Zjednoczenie Demokratyczne, Związek Pracy Ludowej „Orka”, Związek Obrońców Rzeczypospolitej, Związek Jaszczurczy, Związek Ludu Pracującego Miast i Wsi. Lista ta nie wyczerpuje opisywanego zagadnienia, lecz daje w pełni obraz trudności stojących przed historykami. Przedstawia bowiem organizacje, których zasad programowych, struktur organizacyjnych ani ludzi je tworzących w wielu przypadkach nie znamy. Wiedza o nich sprowadza się najczęściej do pism ulotnych, kolportowanych nieregularnie, a przez te organizacje, wydawanych. Istnieją w historiografii zatem tylko nazwy organizacji i kilka nazwisk ludzi trudnych do opisania i zdefiniowania. Należy przypuszczać, że organizacje te nie wyszły poza sferę tworzenia i nigdy nie podjęły samodzielnej działalności. Natomiast ludzie je tworzący znaleźli się w szerokim nurcie skupionym wokół Armii Krajowej rzadziej zaś lewicy komunistycznej.

Służba Zwycięstwu Polski^[17] - Związek Walki Zbrojnej^[18] - Armia Krajowa^[19] (SZP-ZWZ-AK).

Po uzgodnieniach jakie zapadły w dniach 16-19 października 1939 r. (na spotkaniach Tokarzewskiego z Kierzkowskim i Tadeuszem Orzelskim w Krakowie) 20.10.1939 roku do Krakowa przybył płk Julian Filipowicz „Róg” razem z Janem Cichockim „Jaś” i w oparciu o OOB zaczęto organizować sztab Okręgu SZP. 13.11.1939 roku na bazie istniejącej od 27.09.39 roku SZP zaczęto tworzyć organizację wojskową pod nazwą Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), która była bezpośrednio związana z rządem polskim na emigracji. Komendantem Głównym ZWZ został K. Sosnkowski „Godziemba”, natomiast kraj podzielony został na strefy, obszary, inspektoraty, obwody i placówki, i był kierowany przez gen. Karaszewicz Tokarzewskiego. Komendantem obszaru krakowsko-śląskiego ZWZ został płk Tadeusz Komorowski „Korczak”. a jego szefem sztabu J. Cichocki. 25.01.1940 r. z przekształconego Okręgu SZP powstał dopiero Okręg Kraków ZWZ, z komendantem J. Filipowiczem na czele^[20]. Struktura Okręgu odpowiada strukturze ZWZ z jej poszczególnymi Wydziałami (Oddziałami). Nie jest moim zadaniem przedstawienie tej struktury (niemożliwe przy tak sformułowanym temacie i czasie na to przeznaczonym), przypomnę tylko najbardziej znaczące w prowadzonej walce konspiracyjnej struktury. W ramach Komendy Głównej ZWZ utworzono w grudniu 1940 roku Biuro Informacji i Propagandy (BIP), wkrótce odpowiednie struktury BIP-u podjęły działalność w poszczególnych okręgach także i w Krakowie. Zagadnienia dotyczące krakowskiego BIP-u wyczerpuje publikacja G. Mazura^[21]. Odmiennie przedstawia się historia utworzonej w grudniu 1940 r. przy Komendzie Okręgu Krakowskiego Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP)^[22]. SOP został pomyślany jako struktura pozostająca cały czas dopiero w odwodzie stanowiąca zaplecze wojskowe, które użyte miało być dopiero w chwili ogólnonarodowego powstania. W pierwszym okresie jednak ważniejszym było zorganizowanie struktur do walki bieżącej.

Już przy Komendzie Obszaru Krakowsko-Śląskiego ZWZ w lutym 1940 r. powstało Kierownictwo Walki Czynnej, kierowane początkowo przez ppłk Plutę-Czachowskiego „Paprzyca”, od kwietnia 1940 roku przemianowane na Związek Odwetu. Krakowski ZO kierowany przez Władysława Karasia „Pankracy”^[23] miał za zadanie prowadzenie akcji sabotażowych dywersji zbrojnej, działalności terrorystycznej i odwetowej. W Krakowie w maju 1940 roku zorganizował dwa zespoły dywersyjno-sabotażowe pod d-wem Aleksandra Bugajskiego „Halny” i Tadeusza Naturalisty „Jaszcz”. Po aresztowaniach kwietniowo-majowych 1941 roku (przy ul. Sławkowskiej 6) znacznie ucierpiały komórki ZO w Okręgu Krakowskim ZWZ. W wyniku następujących falami kolejnych wsyp (w listopadzie 1942 roku i lutym 1943 roku) aresztowanych zostało wielu członków krakowskiego ZO m.in.: Jerzy Karwat i d-ca ZO Kraków-Miasto por. Kazimierz Rawski „Zbigniew”. Aresztowania kwietniowo-majowe 1941 r. wśród kierownictwa Okręgu ZWZ Kraków spowodowały praktyczne rozbicie Komendy Obszaru Krakowsko-Śląskiego (Obszar Południe)^[24] i Okręgu Krakowskiego ZWZ. W rezultacie tych aresztowań Komenda Główna ZWZ rozwiązała Komendę Południe i powołała samodzielny Okręg Krakowski, mający odtworzyć sieć przerzutów granicznych na kierunku Budapeszt, oraz okręgową sieć Związek Odwetu. W marcu 1943 roku pozostałe komórki ZO i TOW utworzyły Kierownictwo Dywersji „Kedyw”. Kedyw przy dowództwie Krakowskiego Okręgu AK dysponował samodzielnym aparatem dowodzenia, siatką wywiadu i kontrwywiadu, łącznością, komórkami legalizacyjnymi oraz oddziałami dywersyjnymi i partyzanckimi. Do maja 1944 roku szefem Kedywu Krakowskiego był mjr Stefan Tarnawski „Jarema”, którego zastąpił Jan Pańczakiewicz „Ziemowit”, późniejszy d-ca utworzonego w lipcu 1944 roku z oddziałów dywersyjnych okręgu krakowskiego Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała”^[25] (w jego skład weszły oddziały „Grom”, „Błyskawica”, „Skok”, „Huragan”). W tym miejscu przypomnę tylko, że wszystkie inicjatywy realizowane przez AK miały zgodnie z wytycznymi Rządu Polskiego prowadzić do przygotowania i przeprowadzenia ogólnonarodowego powstania. W toku wojny koncepcja ta ewoluowała, by w ostatecznej wersji realizowana była jako „Akcja Burza”. Do rozpoczęcia „Burzy” należało unikać dekonspirowania ludzi i oddziałów, dlatego walka zbrojna w pierwszych latach okupacji miała stosunkowo wąski zasięg i prowadzona była głównie siłami oddziałów dywersyjnych. Wynikało to ze względów taktyczno-politycznych, oraz z możliwości uzbrojenia poszczególnych oddziałów.

W sierpniu 1942 roku Komenda Okręgu Krakowskiego AK zorganizowała Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej Broni „Ubezpieczalnia”, szefem której został B. Nieczuja-Ostrowski „Bolko”, po nim od września 1943 roku kierował Ubezpieczalnią Leon Daroszewski „Andrzej” („Bolko” został inspektorem „Marii”). Historia krakowskiej Ubezpieczalni ma swoją bogatą historiografię^[26].

Konspiracyjne Wojskowe Zakłady Wydawnicze AK rozpoczęły w listopadzie 1942 roku, Działalność w Kosocicach – uruchomiono drukarnię, którą kierował Józef Sawajner. Drukowano m.in. „Małopolski Biuletyn Informacyjny". Potem także, od stycznia 1943 roku „Przegląd Polski" i inne tytuły. 4.07.1943 roku na ulicach Krakowa rozkolportowano fałszywe wydanie „Gońca Krakowskiego"^[27] drukowanego KWZW w Kosocicach. We wrześniu 1944 r. po sierpniowym pożarze drukarnię przeniesiono początkowo do Lusiny, a potem do Wrząsowic. Drugi nr fałszywego „Gońca" wydrukowano w Wieliczce w drukarni E. Jantona i był on kolportowany 1.12.1943 r. KWZW działalność swą prowadziło przez cały okres okupacji i dysponujemy bogatą literaturą wspomnieniową i dokumentalną^[28].

Znaczącą rolę w krakowskiej konspiracji lat 1939-45 odegrały Szare Szeregi (SzSz). Harcerze krakowscy już w czasie kampanii wrześniowej aktywnie działali w Pogotowiu Wojennym i praktycznie z marszu, skupieni w Drużynach, wokół swoich instruktorów, zaczęli tworzyć konspiracyjną strukturę, dostosowaną do okupacyjnych warunków. 15.11.1939 r. w mieszkaniu Tadeusza Wąsowicza utworzono konspiracyjną Komendę Chorągwi, na czele której stanął Stanisław Rączkowski (w czerwcu 1940 r. zastąpił go Seweryn Udziela). Zasięgiem działania Chorągiew miała objąć cały obszar południa kraju, W Krakowie-Miasto Chorągwią kierował podharcmistrz Olgierd Głębowicz, natomiast wydzielonym Podgórzem Tadeusz Mitera. Chorągiew Krakowska dopiero w styczniu 1940 r. nawiązała kontakt z Kwaterą Główną w Warszawie. Rozwój krakowskiej chorągwi „Smok" został przerwany aresztowaniami w kwietniu 1941 roku (aresztowano m.in. S. Udzielę). Aresztowania spowodowały, że ze względów konspiracyjnych zawieszano łączność, co miało znaczące skutki dla konspiracji harcerskiej w Krakowie. Część Drużyn nie weszła bowiem w struktury Szarych Szeregów jak np. 15 KDH, która weszła w skład Obwodu Kraków-Miasto ZWZ. Historia krakowskich SzSz pełna jest aresztowań kolejnych komendantów Chorągwi i odbudowywania konspiracyjnych struktur, które w czerwcu zorganizowano w trzy grupy wiekowe: „Zawiszacy” od 12-15 lat, „Bojowe Szkoły" (BS) od 16-18 lat i „Grupy Szturmowe” (GS) powyżej 18 lat. Wydawano pisma konspiracyjne: „Przegląd Polski”, „Na Ucho" (drukowane przy ul. Mikołajskiej 5) i „Watra”. Aresztowania z kwietnia i maja 1944 roku bardzo osłabiły jednostki krakowskich SzSz (najbardziej zagrożonych przerzucano w teren do OP). Po akcji „Burza", na skutek ukształtowania się linii frontu nastąpił podział Chorągwi. Jej Zachodnia część z Krakowem została oddana pod kierownictwo K. Sobolewskiego; nie mogła praktycznie podjąć działalności i do końca okupacji nie wykazała już większej aktywności. Historia Krakowskich SzSz ciągle czeka na całościowe opracowanie. Przyszły historyk tej formacji ma do dyspozycji wiele artykułów i opracowań, obecnie należy je tylko wzbogacić o wiedzę z publikacji ostatnich lat, by otrzymać całościowy obraz SzSz^[29].

Wspomniane wcześniej Międzypartyjne Porozumienie Krakowskie pozwoliło na konsultacje i współdziałanie dawnych partii opozycyjnych w sprawach politycznych w ramach tzw. „Małej Czwórki”, lecz nie zdołało doprowadzić w pierwszych latach okupacji do stworzenia wspólnej, podziemnej armii. Stronnictwa działały w zasadzie samodzielnie, kierowane przez partyjnych polityków i ideologów, często z poważnymi konsekwencjami dla konspiracji. Do najsilniejszych organizacji konspiracyjnych należało Stronnictwo Ludowe „Roch”, którego krakowskie kierownictwo miało lokal w gimnazjum kupieckim przy ul. św. Jana. Na bazie przedwojennych grup „wiciowych” na terenie krakowskiego i Krakowa jako pierwsza powstała organizacja (grudzień 1939 r.), która w 1943 roku utworzyła dowodzony przez Romana Gancarczyka oddział bojowy (brak opracowań na tej organizacji). Była to jednak formacja w tym okresie a poza głównym nurtem SL. Dopiero Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego (CKRL) w sierpniu 1940 r. powołało Straż Chłopską (Chłostra), jako zbrojne ramię ruchu ludowego, przemianowaną w 1942 r. na Bataliony Chłopskie (BCh). „Roch” w Krakowie organizował swe struktury okręgowe aż do czerwca 1941 r. kiedy to utworzono VI Okręg Krakowski, na czele którego stał przez cały okres okupacji niemieckiej Narcyz Wiatr „Zawojna”^[30]. Początkowo Okręg VI BCh miał jednoosobowe kierownictwo (działacze byli angażowani do poszczególnych działań - ale bez stałej obsady)^[31]. Okręg Krakowski BCh dzielił się na trzy Podokręgi: Rzeszowski, Śląski i Podgórski. W późniejszym okresie konspiracyjne SL na bazie Chłostry (BCh) utworzyło w styczniu 1942 r. Wojewódzkie Kierownictwo Ludowego Związku Kobiet (LZK) w Krakowie. Krakowski LZK rozpoczął działalność pod koniec 1943 r. wspólnie z tworzonym przez ruch ludowy Zielonym Krzyżem. Była to odpowiedź na rozkaz Komendanta AK z 15.07.1943 roku, wcielający Chłostrę (BCh) do Armii Krajowej. Po „"scaleniu”" BCh z AK (proces trwał od kwietnia 1943 roku i nigdy właściwie nie został zakończony) z oddziałów BCh, które nie podlegały scaleniu utworzono Ludową Straż Bezpieczeństwa. W tej strukturze wojskowej formacje zbrojne SL działały do momentu wkroczenia Armii Czerwonej.

Kraków dla oceny działalności konspiracyjnych organizacji stworzonych prze ludowców nie jest reprezentatywny, ze względu na istniejącą bazę polityczną i społeczną. Ludowcy bowiem nie tworzyli tzw. „partyzantki miejskiej”. Miasta takie jak Kraków skupiały jedynie struktury dowódcze i pracujące dla nich jednostki specjalistyczne, jak drukarnie^[32], nasłuch radiowy, komórki legalizacyjne itp. Ruch Ludowy prowadził w miastach jedynie taką działalność, która ich nie dekonspirowała, a pozwalała wykorzystywać je do konspiracyjnych spotkań. Jedno z nich zorganizowane w Krakowie 4.11.1944 r. jako ogólnopolska konferencja wybrało nowe kierownictwo Ruchu Ludowego i jego struktur wojskowych. Z Krakowa w skład nowych władz wszedł, Stefan Mierzwa. Przyjęto także uchwałę dotyczącą ewentualnego porozumienia rządu emigracyjnego S. Mikołajczyka ze Związkiem Radzieckim. Uchwała ta zapoczątkowała rozejście się dróg ludowców i polskiego rządu na emigracji. Miała ona również poważne konsekwencje dla życia politycznego w kraju także po „wyzwoleniu zez Armię Czerwoną”.

Historię BCh i SL posiadają liczne opracowania. Najwięcej pisali o ruchu ludowym i jego oddziałach: A. Fitowa, B. Matusowa, Wr. Jekiełek, J. Marcinkowski, K. Przybysz, A. Wojtas^[33]. Jednak wiedza w nich zawarta dotycząca okręgu i Krakowa jest niepełna i nie oddaje całego złożonego problemu działań ugrupowań chłopskich. Trudności pojawiają się szczególnie przy określaniu proweniencji oddziałów partyzanckich i ich przynależności organizacyjnej, zwłaszcza po okresie scalenia z AK. Spory wokół tego problemu, oddają stan nastrojów panujących podczas okupacji, które obecnie są niestety przenoszone na dysputy historyczne. Wniosek stąd wypływa jeden, że historia BCh i jej stosunek do AK i innych ugrupowań wymaga dokładniejszych studiów i usystematyzowania tej problematyki, przy ujednoliconych kryteriach wspólnych dla wszystkich organizacji działających w latach II wojny światowej. Wtedy możliwym będzie zakończenie wielu „historycznych sporów”, których źródła leżą w czasach wojny z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych stron i historii.

Stronnictwo Demokratyczne w konspiracji tworzone było przez Mikołaja Kwaśniewskiego, Ferdynanda Arczyńskiego „Marek” i Adama Krzyżanowskiego, kolejnych prezesów Zarządu Okręgowego. SD nie tworzyło w Krakowie własnej struktury wojskowej, koncentrując swe działania na działalności wydawniczej^[34]. Wszystkie oddziały i grupy konspiracyjne tworzone w oparciu o środowiska i działaczy stronnictwa Demokratycznego podjęły działalność w ramach ZWZ, a później w ramach AK. Samodzielną rolę natomiast odgrywało SD w życiu konspiracyjnej prasy. Organem prasowym Stronnictwa stał się „Dziennik Polski”, ukazujący się od stycznia 1940 roku przez cały okres okupacji. 17 stycznia 1941 roku w wyniku wsypy nastąpiło aresztowanie działaczy SD i drukarzy konspiracyjnego "Dziennika” oraz rozbicie drukarni przy ul. B. Joselewicza. Najbardziej znaną akcją propagandową przygotowaną przez Stronnictwo Demokratyczne w Krakowie była akcja plakatowa z 18.04.43 r., zawiadamiająca, „Propagandaamt” organizuje dla krakowskich Niemców wyjazd obozu w Oświęcimiu, w celu zapoznania się z najnowszymi osiągnięciami III Rzeszy w dziedzinie mordowania ludzi. Jednak największym przedsięwzięciem wydawniczym było wydanie opracowanej w Paryżu przez rząd gen. W. Sikorskiego tzw. „Białej Księgi” w czerwcu 1940 r. SD wydało też parę jednodniówek w języku niemieckim: „GG Nachrichten” i „Germania”, dla Niemcow w ramach akcji dezinformacyjnej (Akcja N). Ogółem konspiracyjne SD wydawało w czasie okupacji niemieckiej w Krakowie 17 tytułów (kilka jednak to „Dziennik” pod zmienionymi tytułami^[35]).

Zdecydowanie lepiej pod względem organizacji wojskowych przedstawiała się PPS, silnie osadzona w tradycji Krakowa i przywiązana do swych tradycji niepodległościowych. Naturalnym zapleczem dla PPS były zakłady przemysłowe Podgórza i tam też powstały pierwsze struktury konspiracyjne, o charakterze partyjnym i bojówek wojskowych. Już 26.10.1939 r. powstał konspiracyjny Okręgowy Komitet Robotniczy PPS (OKR PPS), na którego czele stanął Zygmunt Żuławski, a sekretarzem został Józef Cyrankiewicz. Od grudnia 1939 roku regularnie ukazuje się konspiracyjny „Naprzód”. Od początku podziemnej działalności PPS dąży do skoncentrowania i współpracy przedwojennej opozycji, w tym celu prowadzone są rozmowy z partiami opozycyjnymi w ramach Komitetu Porozumiewawczego oraz rozmowy prowadzone przez T. Orzelskiego z ZWZ^[36]. Od stycznia 1940 roku aktywną działalność dywersyjną prowadzi oddział bojowy OKR PPS dowodzony przez M. Bombę. Także przy Okręgowym Kierownictwie PPS zorganizowano na potrzeby konspiracyjne działań m.in. komórki legalizacyjną i pomocy lekarskiej. Działali w nich m.in. Mieczysław Bobrowski, dr Henryk Biernacki. Konspiracyjna PPS-WRN organizowała się w „dzielnice”, w których działały oddziały i komórki robotniczej milicji. W lutym 1941 roku nastąpiły liczne aresztowania wśród działaczy PPS, a 19.04.41 roku aresztowany został sekretarz OKR PPS J. Cyrankiewicz razem z szeregiem oficerów ZWZ. Aresztowanie to mocno naruszyło struktury tak PPS i Okręgu Krakowskiego ZWZ (wspomniałem przy omawianiu ZWZ). W czerwcu 1941 r. nowy OKR PPS z Adamem Rysiewiczem „Teodor” jako sekretarzem wznowił działalność i kierownictwo nad konspiracyjnymi poczynaniami PPS-WRN. Z inicjatywy PPS-WRN i listopadzie 1941 roku utworzony został Komitet Pomocy Więźniom Oświęcimia z A. Rysiewiczem na czele. Akcje konspiracyjnego PPS, jak chociażby na krakowski Arbeitsamt obrosły legendą zwłaszcza, że różni ludzie w późniejszych latach próbowali dorobić nową treść do działań PPS-WRN, pisząc zupełnie inną jej historię w oparciu nową ideologię. Długie lata powojenne okupacyjna historia PPS była przemilczana lub wprost zafałszowywana i obecnie wymaga ona nowego spojrzenia na działalność oddziałów bojowych PPS-WRN, jak i struktur partyjnych, by móc ją prawidłowo odczytać. Dużą niestety rolę w zakłamaniu tych lat mają historycy doby komunistycznej, którzy świadomie nie chcieli rozgraniczyć GL PPS od GL PPR, wliczając te dwie jakże różne ideowo formacje do jednego nurtu.

Krakowskie Stronnictwo Pracy wspólnie z Chrześcijańską Demokracją reprezentowane przez senatora Władysława Tempkę, ks. Mazanka, ks. Jana Lubowieckiego, Jerzego Brauna stworzyło na przełomie 1939/1940 r. konspiracyjną „Unię”^[37]. Szefem Krakowskiej „Unii” był Stanisław Bukowski (potem działał na terenie Warszawy). Organizacja ta działała przez cały okres okupacji niemieckiej Krakowa mając najsilniejsze oparcie w Kurii Krakowskiej i w sferach ziemiańskich. W ramach „Unii” zorganizowana została Unia Kobiet kierowana przez Halinę Bierównę, natomiast w 1942 roku jej przybudówką młodzieżową kierował Wojciech Żukrowski. „Unia” stworzyła także swe oddziały wojskowe działające głównie w terenie i zainicjowała działalność m.in. konspiracyjnego Teatru Słowa (Rapsodycznego), wprowadzając go do swej struktury organizacyjnej. Wiedza nasza dotycząca organizacji o charakterze narodowo-katolickim na dzień dzisiejszy niestety opiera się na pojedynczych artykułach. O ile o „Unii” można pewne materiały znaleźć, to przed prawdziwym problemem stajemy w momencie opracowywania działalności okupacyjnej Stronnictwa Narodowego - największej politycznej partii okresu międzywojennego.

Stronnictwo Narodowe w listopadzie 1939 r. odbudował w Krakowie m.in. Tadeusz Surzycki, Tadeusz Rymar, Antoni Gębosz Franciszek Jelonkiewicz. T. Surzycki w pierwszej fazie okupacji stara się też stworzyć konspiracyjną organizację wojskową – „Armię Polską”. Wiosną 1940 roku prezes krakowskiego SN T. Rymar nakazał wszystkim oddziałom powstałym na bazie SN podporządkowanie się ZWZ. W późniejszym jednak okresie SN postanowiło tworzyć samodzielną strukturę wojskową o charakterze ogólnopolskim, ale w porozumieniu z innymi stronnictwami. Powstała wtedy Narodowa Organizacja Wojskowa, która w 1943 roku została scalona z AK Natomiast jednostki, które odmówiły podporządkowania się AK utworzyły odrębne Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Okręgiem Krakowskim SN kierowali w czasie okupacji Euzebiusz Harson „Jot”, Władysław Owoc „Fruktus”, Franciszek Szwed. Kierowali oni także działalnością wydawniczą Stronnictwa. W czasie okupacji, ta działalność wniosła bardzo znaczący wkład, a sztandarowymi tytułami był „Dziennik Narodowy”, „Na Posterunku”, „Front Narodowy”, czy ukazująca się od 1940 r. „Surma”. Cała nasza wiedza (należałoby raczej użyć słowa niewiedza) stanowi odbicie politycznego działania partii komunistycznej w Polsce, w którego rezultacie powstała prawdziwa biała plama.

Klamrą spinającą przypomniane powyżej organizacje polityczne była Delegatura Rządu na Kraj w jej strukturze Okręgowej. Wszystkie bowiem wymienione struktury konspiracyjne, zarówno wojskowe jak i partyjne, uznawały niepodważalność i prawność rządu polskiego działającego na emigracji we Francji, a potem w Londynie. Pełniła ona funkcje rządu w kraju, a jej struktury okręgowe były kolejnym stopniem tejże administracji odpowiadającym przedwojennemu urzędowi wojewody. W Delegaturze skupiły się kompetencje cywilnej władzy wykonawczej i sądowniczej (władza ustawodawcza w postaci Rady Narodowej funkcjonowała na emigracji) podziemnego państwa polskiego. Proces powstawania Delegatury Rządu był złożony i długotrwały. Dały mu początek wspomniany Krakowski Komitet Międzypartyjny, Krakowska Okręgowa Rada Polityczna^[38] (utworzona przy SZP) i Okręgowy Komisarz Cywilny w Krakowie T. Orzelski. Jednak dopiero po tzw. „Ustawach kwietniowych”, w których Rząd RP na emigracji zarządził oddzielenie odcinka wojskowego od cywilnego możliwym było dalsze tworzenie struktury cywilnej w postaci Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, w Krakowie zwanego „Małą Czwórką”^[39]. Wiosenno-letnie rozmowy polityków 1940 roku doprowadziły do wytypowania na urząd Okręgowego Delegata Rządu w Krakowie prof. S. Pigonia. Z tą nominacją zwlekano do 1941 roku, kiedy nieoczekiwanie decyzją Warszawy został mianowany i 10.08.1941 r. zatwierdzony Jan Jakóbiec działacz SL, jako Okręgowy Delegat^[40]. J. Jakóbiec pełnił swój urząd przez cały okres okupacji za pomocą podległego mu Biura ODR, kierowanego przez Winiarza, a potem przez Jana Nowaka i Tadeusza Seweryna. Organizacyjnie struktura ODR ukształtowała się w 1943 roku. Jej trzy wydziały: administracja, bezpieczeństwa i samorządu podlegały bezpośrednio centrali, wszystkie pozostałe agendy „tego polskiego rządu” działające na szczeblu Okręgu mieściły się w Krakowie i funkcjonowały w strukturze wydziałów, oddziałów i referatów^[41]. Oddział społeczno-polityczny ODR skupił w ramach Kierownictwa Walki Podziemnej sieć wywiadów i prowadził m.in. kartotekę osób działających na szkodę państwa (tj. Polaków, Ukraińców, Niemców). ODR także zorganizował (26.06.1943 roku) własną strukturę bezpieczeństwa w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa (PKB), na czele którego stanął Józef Sokołowski „Drwal”, jako komendant wojewódzki oraz Straż Samorządową (SS); a później również Straż Obywatelską (tworzone z oddziałów Milicji PPS). W ramach działań Wydziału Informacji i Prasy ODR w Krakowie najpierw subsydiowano organ SD „Dziennik Polski”, potem od 2.09.1944 r. zaczęto wydawać własne pismo „Kurier Powszechny”, który wychodził do 15 stycznia 1945 r. ODR wydawała także „Rzeczpospolitą” od października 1944 roku (po powstaniu warszawskim) drukowaną w krakowskiej drukarni Ateneum przy ul. Grzegórzeckiej. Dominującą rolę i znaczenie dla funkcjonowania ODR odgrywało Kierownictwo Walki Cywilnej KWC przekształcone 18.06.1943 roku na Kierownictwo Oporu Społecznego (KOS) i włączone w strukturę Kierownictwa Walki Podziemnej (KWP), którego okręgowym kierownikiem był R. Seweryn „Socha”. KWP wspierało działania cywilnej konspiracji m.in. pieniądze uzyskane z akcji ekspropriacyjnych przekazywano na tajne nauczanie i opiekę społeczną. KWP podlegały jednak przede wszystkim wywiad, sądownictwo i łączność na szczeblu ODR. Do 15.01.1945 r. na terenie Okręgu Kraków działała podległa Okręgowemu KWP radiostacja "Wisła”^[42]. Niedostatecznie dotąd rozpoznane są jednak sprawy sądownictwa podziemnego i wywiadu (wynika to jednak ze specyfiki prowadzonych spraw). Delegatura dysponowała Cywilnymi Sądami Specjalnymi i Komisjami Sądzącymi KWC/KWP^[43]. W Krakowie siedziba CSS mieściła się przy ul. Olszyny 5, a przewodniczącym CSS był Rudolf Gütner, zastąpiony potem przez Józefa Nasierowskiego. Funkcję prokuratora z urzędu, pełnił T. Seweryn, natomiast Komisją Sądzącą kierował Antoni Rogosz „Sztaba”. W Okręgu Krakowskim zgodnie z zarządzeniem Delegata Rządu na Kraj utworzono w 1943 r. Placówki Ekspozytury Śledczej (tzw. PES-y), otrzymały rozkaz likwidacji denuncjatorów i szantażystów bez wyroków sądu. Zagadnienia te jednak wymagają dopiero dokładnych studiów.

Poza Biurem ODR w Krakowie znajdowały się i działały komórki administracji niezespolonej, podlegające DR na Kraj tj. Departamentom Sprawiedliwości, Oświaty i Kultury, Komunikacji, Poczt i Telegrafu. Ponadto działało także w Krakowie m.in. Okręgowe Biuro Szkolne ODR dla Śląska. Przechodząc do spraw szkolnych prowadzonych przy ODR w Krakowie należy zwrócić uwagę, że Okręgowe Biuro Szkolne nie wchodziło w skład Biura Okręgowego Delegata Rządu. Trzeba jednak wiedzieć, że nauczyciele polscy jako pierwsi stworzyli zorganizowane formy cywilnego oporu w konspiracji, działające przez cały okres jej trwania. Delegatura Rządu zagospodarowywała i porządkowała już działające struktury. Tematyka ta jest w polskiej historiografii dobrze opracowana^[44] i tylko przypomnieć jada, że już 9.09.1939 r. utworzona została pod patronatem UJ Tymczasowa Komisja Szkolna pod przewodnictwem prof. Lehr-Spławińskiego. Działała ona jawnie do 6.12.1939 r. Kierownictwo po aresztowaniu Lehr-Spławińskiego 6.11.1939 r. (w „Sonderaktion Krakau”) przejął Julian Waga. W związku z szykanami dotykającymi środowisk nauczycielskich w styczniu 1940 roku utworzono w miejsce rozwiązanego ZNP Tajną Organizację Nauczycielską (TON). Miała ona rozwiązać problemy egzystencji środowiska i wspomagać je materialnie. Na czele krakowskiego Zarządu Okręgowego TON stanął Roman Serkowski. TON w historiografii stał się synonimem wszelkich działań konspiracyjnych w ramach tajnego nauczania, chociaż była to raczej organizacja o charakterze związkowym, nie mająca się w założeniu zajmować procesami kształcenia. Życie jednak spowodowało, że nauczyciele skupieni w TON podjęli trud i ryzyko douczania młodzieży w zakresie przedmiotów wyrugowanych z programu nauczania. Proces tajnego nauczania od jesieni 1940 roku był kierowany przez krajową Delegaturę Rządu - Departament Oświaty i Kultury, który powołał w Krakowie Okręgową Komisję Oświaty i Kultury (zwaną też Okręgowym Biurem Szkolnym) z Janem Smoleniem na czele. W lutym 1941 r. powołana została przez Okręgowe Biuro Szkolne tajna Miejska Szkolna Komisja Oświaty i kultury na czele z Bronisławem Chrzanem. Równolegle podjęło i prowadziło działalność Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSWJ, na którego czele w Krakowie stanął J. Waga. Zadaniem OBSz było koordynowanie działalności szkolnictwa polskiego na terenie Krakowa, współpraca i koordynowanie działań samoczynnie, powstałych organizacji samokształceniowych, zakładanych przez różne środowiska. W kwietniu 1940 roku utworzona została tajna Komisja Międzystowarzyszeniowa (Międzystowarzyszeniowa Komisja Porozumiewawcza, Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich), której przewodniczył prof. Władysław Szafer. Komisja objęła swym działaniem dawne ziemie woj. krakowskiego i część południową woj. kieleckiego, organizując tajne nauczanie na poziomie gimnazjalnym i licealnym. Niezależnie od działających już struktur 20.01.1941 r. podjęła tajną działalność Komisja Historyczno-Literacka PAU. Działali w niej mi. in. Stanisław Pigoń, Ludwik Kamykowski, Kazimierz Wyka. Natomiast w tajnej Komisji Językoznawstwa PAU brali udział Władysław Semkowicz, Stanisław Urbańczyk, Wł. Szafer. Komisje przez cały praktycznie okres trwania okupacji niemieckiej w Krakowie organizowały nieregularne spotkania połączone z odczytami naukowymi. W maju 1942 r. rozpoczął działalność tajny UJ. Nie oznaczało to jednak, że w pierwszych dwóch latach okupacji uniwersyteckie życie naukowe zamarło^[45]. Odbywały się dyskusje i sesje naukowe oraz prowadzono seminaria. Jednak dopiero w maju 1942 r. nadano tym działaniom (dotychczas prywatnym) formalny charakter, ujęty w konspiracyjne ramy organizacyjne. Jako pierwsza w trybie tajnego nauczania ruszyła polonistyka, a potem inne kierunki jak: matematyka, prawo, filozofia, wydział lekarski (i dalsze). Działania te podjęto inicjatywy i prowadzono pod kierunkiem prof. Mieczysława Małeckiego.

Inne cele politycznemu i zbrojnemu podziemiu krakowskiemu lat 1939-1945 wyznaczyły organizacje powstałe w oparciu o przedwojenne grupy komunistyczne, pozostałe po rozwiązanej Komunistycznej Partii Polskiej. W swym dążeniu do zmiany ustroju kwestionowały prawność Rządu RP na emigracji, odcinając się tym samym od jego działań Kraju. W tej sytuacji nie może dziwić fakt, że znalazły się te grupy na marginesie polskiej konspiracji. Odmienne w charakterze, stosunkowo nieliczne i słabe organizacyjnie pierwsze struktury powstały we wrześniu 1939 roku. Tworzone były wokół przedwojennych grup: Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (KZMP), Czerwonych Harcerzy i OMTUR-u oraz młodzieży z organizacji żydowskiej Haszomer. Z nich powstała konspiracyjna grupa skupiona wokół Jana Szumca, Józefa Krupy, Antoniego Duńskiego i „Jakuba”. 1941 roku przekształciła się ona w grupę bojową i weszła w skład Związku Walki Wyzwoleńczej (ZWW)^[46], by następnie w 1942 roku wejść do PPR. Na początku grudnia 1939 r. wokół Stanisława Wajdy zorganizowało się kilka osób, które w 1941r. weszły w skład organizacji „Sierp i Młot” (powstała 22.06.1941r.), a od 1942 r. działały już w ramach PPR. 31.12.1939 r. Ignacy Fik, Mieczysław Lewiński z Tadeuszem Pilcem utworzyli konspiracyjną organizację „Polska Ludowa”, która początkowo wydawała pismo „R” przemianowane następnie na „Polskę Ludową”. Ta lewicowa grupa tworzyła też prowadzącą konspiracyjną działalność Spółdzielnię Pracy i Użytkowników „Czytelnik” (Działał w niej również J. Cyrankiewicz). Pod nazwą Polska Ludowa działali od początków stycznia 1942 roku, kiedy to zaczęto tworzyć w Krakowie PPR. Polska Ludowa włączyła się w tę komunistyczną strukturę partyjną, rezygnując z dalszej własnej działalności. W mieszkaniu Fików doszło do zebrania aktywu PPR 24.01.1942.r., na którym oficjalnie powołano do życia krakowską strukturę PPR. W efekcie 8.02.1942 r. powstał Okręgowy Komitet PPR w Krakowie w składzie: I. Fik, M. Lewiński i Julian Topolnicki^[47]. Krakowski Komitet Obwodowy PPR, na którego czele stał początkowo Stanisław Ziaja „Domański” dzielił się na 4 okręgi Kraków-Miasto48, Kraków Podmiejski (podokręgi Miechów i Podhale), Tarnów i Zagłębie. W marcu 1942 r. doszło do organizacyjnego podziału Okręgu Krakowskiego PPR na Dzielnice. Powstały Dzielnice: Zachód, Wschód, Śródmieście i Południe oraz Płaszów. Aresztowania 22 października 1942 roku M. Lewińskiego i następnie I. Fika rozbiły tę komunistyczną krakowską organizację. Kolejne wpadki sekretarzy okręgowych PPR spowodowały, że w styczniu 1944 r. Okręg Krakowski PPR przestał istnieć jako samodzielna struktura i został wcielony do Okręgu Podhale PPR^[48]. W teren przeniosły się prowadzone przez komunistów działania i tam, przygotowywano się do przejęcia administracji na całym obszarze zajmowanym przez wkraczającą armię radziecką. W tym celu utworzono Krakowską Wojewódzką Radę Narodową (WRN) pod koniec maja 1944 roku. W skład Rady weszli działacze RPPS, PPR oraz ludowcy, a przewodniczącym został lewicowy działacz z RPPS prof. Witold Wyspiański. Od września 1944 roku WRN wydawała swój konspiracyjny organ pt. „WRN”. Okres konspiracyjnej działalności pod okupacją niemiecką krakowskiej PPR-GL i WRN ma liczne, wyczerpujące opracowania i dokumentację archiwalną^[49] (i 50). Można uznać, że ten etap konspiracji lewicowo-komunistycznej został rozeznany i opracowany od strony faktograficznej. Natomiast pozostaje do opracowania i wyjaśnienia rola poszczególnych działaczy komunistycznych w latach wojny i ich działalność w okresie powojennym, gdyż tu pojawiają się liczne „białe plamy” i niedomówienia. Dotyczą one także powstałej na bazie struktury partyjnej Gwardii Ludowej w Obwodzie Krakowskim nr IV, tworzonej w myśl zasady „każdy członek partii członkiem GL”, w Krakowskim GL organizował Augustyn „Gustek”, natomiast d-cą obwodu GL Kraków został Roman Śliwa „Weber”, a pierwszym d-cą okręgu GL Kraków został Dubiel „Powróz”. W Krakowie GL zorganizowana została trzech Dzielnicach w trzy plutony. Najaktywniejszymi oddziałami krakowskiej GL w pierwszym okresie były oddziały dowodzone przez J. Szumca „Granik” (aresztowany 6.01.1944 r.) i Leonida Czetyrkę „Kolka” (aresztowany w kwietniu 1944 r.). GL w 1944 roku przekształcono w Armię Ludową i pod tą nazwą działała ona do końca okupacji niemieckiej.

Od lutego 1942 roku wychodził redagowany przez I. Fika, A. Burdę i J. Zemanka dwutygodnik „Na Front” oraz „Trybuna Ludowa” (w kwietniu 1944 r. zaprzestano jej wydawania), a od sierpnia do grudnia 1944 r. „Trybuna Ludu”, drukowane w tajnych drukarniach komitetu obwodowego PPR.

Niezależnie od polskiego podziemia funkcjonowała w Krakowie. Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB). Pod koniec listopada 1939 roku w środowiskach inteligencji żydowskiej i b. Związku Żydowskich bojowników o Niepodległość Polski (sekcja tzw. FZOO) i tajnej Żydowskiej Organizacji Wojskowej (nigdy nie wyszła ze struktury tworzenia) zaczęto tworzyć grupy konspiracyjne. Poważniejszy charakter miały działania prowadzone prze środowiska skupione wokół przedwojennej „Akiby” (syjonistyczny ruch młodzieży pionierskiej), którymi kierował Adolf Liebeskind, Szymszon i Gusta Drängerowie. Stworzyli oni pod pretekstem działalności rolnej ośrodek najpierw w Giebułtowie, a potem w Kopalni pod Bochnią, prowadzący działalność konspiracyjną. (działał do sierpnia 1942 r.). W reakcji na nasilający się terror wobec Żydów krakowskich zdecydowali się oni przyjąć postawę aktywnego oporu^[50]. We wrześniu 1942 roku z getta krakowskiego w miechowskie wyszedł 5-cio osobowy oddział, drugi ruszył jesienią 1942 r. (obie próby zakończyły się niepowodzeniem). Dlatego zdecydowano się na podjęcie walki w Krakowie. Organem prasowym konspiracyjnej „Akiby” przygotowującym do podjęcia walki, było wydawane przez Szymszona Drängera pismo „Hechaluc Halochem” (Pionier w walce). Drugi nurt konspiracji żydowskiej skupiony był wokół Hersza Baumingera „Hesiek”, który do Krakowa powrócił pod koniec 1941 r. Stworzył on grupę „Haszomer Hacair”^[51]. Organizacja ta jako jedyna działająca na terenie getta krakowskiego posiadała kontakt ze stroną aryjską - z komórkami GL-PPR. Często z tego powodu nadużywano określenia Żydowska Grupa Bojowa PPR-GL. Praktycznie poza Golą Mire nikt nie miał komunistycznego rodowodu, a ona sama wkrótce przestała pełnić w kierownictwie Haszomer i ŻOB-u funkcje łącznika z PPR. Wykorzystanie kontaktów Haszomer Hacair przy przerzucie oddziałów „Akiby” na stronę aryjską doprowadziło do zbliżenia obu różnych ideologicznie organizacji żydowskich i dopiero od 28.10.1942 r. można mówić o powstaniu Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Obie organizacje zachowały jednak odrębność organizacyjną, mimo wyłonienia wspólnego dowództwa^[52]. Punktem zwrotnym historii ŻOB-u była akcja 22.12.1942 r. na „Cyganerię”, w rezultacie której aresztowano i stracono całe kierownictwo „Akiby” i rozbito struktury

ŻOB. Zdecydowało to o organizacyjnej słabości, która uwidoczniła się momencie likwidacji getta krakowskiego w marcu 1943 r.^[53]. Ocalałym członkom krakowskiego ŻOB-u udało się nawet stworzyć konspiracyjne struktury w obozie KL Płaszów^[54]. Jednak w momencie likwidacji obozu, ŻOB nie był w stanie podjąć walki. Należy jeszcze wspomnieć o organizacji, którą tworzył w Krakowie Akiwa Buchner przy współpracy z T. Orzelskim i strukturami SZP. Jednak nasza wiedza na jej temat jest niewystarczająca. Cała historiografia dotycząca ŻOB-u pełna jest zafałszowań, tak, że monograficzne ujęcie tematu ciągle czeka na opracowanie. Pomocnymi na pewno będą wspomnienia G. Dawidsohn-Drängerowej, prof. J. Aleksandrowicza i opracowania D. Agatstein – Dormontowa, A. Bibersteina oraz wydawane przez ŻIH „Materiały i Dokumenty” publikowane w: „Ruch podziemny w gettach i obozach”^[55].

Opisane powyżej formy oporu miały charakter zorganizowany prowadziły do walki zbrojnej. Mówiąc o walce Krakowian z okupantem, nie można pominąć biernego oporu społecznego wobec „niemieckich porządków”, jak i działań nakierowanych na kształtowanie polskiej świadomości narodowej. Te formy walki były również zagrożone bardzo surowymi karami do kary śmierci włącznie. Miały jednak trwały i powszechny charakter. Najlepszym przykładem mogą być działania podejmowane przez intelektualistów, nauczycieli i aktorów.

Już w listopadzie 1939 roku środowiska aktorskie Krakowa zorganizowały tajne kursy teatralne, na których wykładowcami był m.in. Kazimierz Meyerchold, Wiesław Górecki, Wiktor Biegański, natomiast słuchaczami stali się późniejsi aktorzy teatrów konspiracyjnych i ludzie teatru powojennego, tej miary co Tadeusz Kwiatkowski, Juliusz Kydryński, Danuta Michałowska. 9.09.1940 r. Adam Mularczyk zorganizował Krakowski Teatr Podziemny, zwany też Związkiem Młodych Artystów lub „L-24”, z siedzibą przy ul. Lubicz, gdzie prowadził próby (spektakle dawał w prywatnych mieszkaniach). Teatr ten działał przez cały okres okupacji, dając 6 premier i 17 przedstawień. Grali w nim m.in. Halina Romanowska i Wiktor Sądecki. W pierwszej połowie 1941 roku powstał kierowany przez Tadeusza Steicha teatr „Studio 41”. 22.08.1941 r. zawiązany został przez Mieczysława Kotlarczyka przy udziale Tadeusza Kudlińskiego Teatr Słowa (zwany Teatrem Rapsodycznym). Grali w nim m.in. D. Michałowska, Karol Wojtyła. W grudniu 1942 r. podjął działalność tajny Teatr Niezależnych Młodych Plastyków kierowany przez Jerzego Kujawskiego i Tadeusza Kantora. Aktorami tego teatru w latach wojny byli m.in. Marta Stebnicka, Jerzy Turowicz, Jerzy Skarżyński i in. W 1943 r. rozpoczął działalność krakowski tajny Teatr Jednoaktówek, prowadzony przez Wiesława Góreckiego. Grali w nim m.in. T. Kwiatkowski, J. Kydryński.

Teatr krakowski służy jedynie jako przykład oporu, jaki podjęło społeczeństwo Krakowa i jego środowiska twórcze. Omówienie całości tego nurtu konspiracji krakowskiej jest w tak krótkim artykule niemożliwe. Pozwolę sobie przypomnieć jedynie, że podobne formy walki podjęli malarze, muzycy, pisarze, poeci i inni. Postawa środowisk intelektualnych i twórczych Krakowa w latach 1939-1945 doczekało się bogatej literatury wspomnieniowej i opracowań historycznych, pozwalających ująć temat monograficznie^[56]. Podobną postawę prezentowały działające w konspiracji środowiska i towarzystwa sportowe Krakowa.

Osobnego opracowania domaga się jednak cała sfera działalności gospodarczej, a szczególnie krakowskiego rzemiosła. Kończąc należy wyraźnie stwierdzić, że przed historykami zwłaszcza krakowskimi, jest jeszcze wiele pracy, która powinna doprowadzić do syntezy. Trzeba też uświadomić sobie, w tym miejscu, że z chwilą wejścia Armii Czerwonej do Krakowa zakończyła się jedynie okupacja niemiecka. Fakt ten nie oznaczał końca konspiracji i ujawnienia się wszystkich jej struktur. Wiele z nich prowadziło dalej swą walkę o odzyskanie pełnej suwerenności i niepodległości Państwa Polskiego. Przyszło im jednak działać w nowych warunkach i pod zmienionymi nazwami. Historia późniejszych lat dopiero teraz znajduje swe miejsce w historiografii. Publikacje takie, jak „Zeszyty Historyczne WIN” pozwalają nie tylko na odtworzenie historii z lat 1939-1945, ale przybliżają także działania podjęte po 1945 roku, które przez długie lata spychano w historyczny niebyt.

Przypisy:

1. ↑ RGO po rozwiązaniu przez H. Franka wszystkich polskich stowarzyszeń (wojskowych, politycznych, społecznych, charytatywnych, akademickich i innych) w lipcu 1940 roku przejęła ich majątek i agendy, patrz: Studia Historyczne 1973 z.4 A. Kiełbicka „Losy stowarzyszeń krakowskich w latach okupacji hitlerowskiej”. J. Radziwiłł prezesem RGO był do 6.06.1940 r. (ustąpił), A. Ronikier pełnił prezesurę do 25.10.1943 r., w geście protestu przeciw masowym egzekucjom nie wziął udziału w dożynkach organizowanych przez H. Franka na Wawelu. K. Tchórznicki pełnił urząd do końca wojny.
2. ↑ Osobnego opracowania wymaga przedstawienie stanowiska władz kościelnych, kościołów i duchownych w latach 1939 -1945 patrz B. Przybyszewski „Dzieje kościelne Krakowa w czasie okupacji 1939-1945” Kraków 1949-1957.
3. ↑ Przewodnicząca Działu Opieki nad Przesiedleńcami i Uchodźcami PolKO Kraków-Miasto; usunięta na żądanie Niemców 1.10.1942 roku.
4. ↑ A. Pankowicz, „Polski Czerwony Krzyż w GG 1939 – 1945”, Kraków 1985.
5. ↑ Wg St. Wrońskiego „Kronika okupowanego Krakowa”, Kraków 1974, s. 43; tworzyły go PPS (Z. Żyławski), SL (Z. Lasocki i St. Mierzwa), SN (St. Rymar i T. Surzycki), SP (Wł. Tempka i K. Holeksa), ponadto u A. Fitowej i K. Pluty Czachowskiego wymieniany jest jeszcze J. Cyrankiewicz i wymienia Holeksa lub St. Sopicki (Karol Leskowiec).
6. ↑ S. Dąbrowa Kostka „Dywersja pozafrontowa” w „Kierunki” nr 32 z 9.08.1970. Organizacja ta jest tylko okazyjnie wymieniania w publikacjach, brak szerszego opracowania.
7. ↑ Kierownictwo OOB tworzyli mjr rez. Kazimierz Kierzkowski „Prezes”, ppłk Henryk Kowalówka „Oset”, mjr dypl. Paweł Zagórowski „Strzemię”, kpt. Ryszard Margosz „Brzoza”, płk Ludwik Muzyczka „Sułkowski”, ppłk dypl. Kazimierz Pluta-Czachowski „Gołdyn”.
8. ↑ TOW do AK oficjalnie przystąpił dopiero wiosną 1943 roku w ramach tzw. akcji scaleniowej.
9. ↑ Założona przez Emila Dorynka w grudniu 1939 roku. T. Wroński „Kronika okupowanego Krakowa”, Kraków 1974.
10. ↑ Działała głównie w miechowskim i kieleckim, w 1941 r. przekształcona w Konfederację Zbrojną, patrz K. Malinowski „TAP-Znak-Konfederacja Zbrojna”, Warszawa 1986.
11. ↑ T. Kudliński „Starość nie radość”, Kraków 1992; A. Andrusiewicz „Stronnictwo Pracy 1937-1950”, Warszawa 1988.
12. ↑ W sierpniu 1940 r. Aleksander Stawarz - komendant ZCZ włączył go w strukturę ZWZ, patrz T. Tarnogrodzki, R. Tryc „Polskie organizacje konspiracyjne”. WPH 1966 nr 4, Malinowski „TAP-Znak-Konfederacja Zbrojna” Warszawa 1986.
13. ↑ Po aresztowaniu Romualda Tyczyńskiego 7.05.1940 roku, „Racławice” włączyły się w struktury ZWZ, T. Wroński „Kronika okupowanego Krakowa”, s. 96.
14. ↑ Wg J. Jarowieckiego „Konspiracyjna prasa w Krakowie”. Kraków 1980, s. 115, organizacja ta weszła w skład organizacji „R” (Polska Ludowa).
15. ↑ J. Mulak „Komenda Obrońców Polski” w „Dzieje Najnowsze” Warszawa 1988, nr 1; wydawali pisma „OP” i „Zbrojna Rozprawa”.
16. ↑ T. Fedorowicz „Cena wolności”, Kraków 1975.
17. ↑ Utworzona została rozkazem marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego 27.09.1939 r.
18. ↑ Utworzona decyzją gen. W. Sikorskiego 13.11.1939 r. nr 22/tjn.
19. ↑ Utworzona rozkazem gen. Władysława Sikorskiego 14.02.1942 r.
20. ↑ Komendanci Okręgu Krakowskiego SZP-ZWZ-AK; płk dypl. Julian Filipowicz „Róg”, płk dypl. Zygmunt Miłkowski „Wrzos”, płk dypl. Józef Spychalski „Luty”, płk dypl. Wojciech Wayda „Odwet”, płk dypl. Edward Godlewski, płk Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski „Kruk II”. Inspektorzy krakowscy ZWZ-AK: ppłk Franciszek Faix-Bystrzański „Bystrzański”, ppłk dypl. Wojciech Wayda „Odwet”, mjr NN „Lubicz”, i ponownie "Odwet". Komendanci Obwodu ZWZ-AK Kraków Miasto: mjr Józef Kopecki „Soplica”, ppłk Franciszek Rekucki „Roch”, mjr Antoni Dębski „Swoboda”, ppłk Stanisław Wojtanowski „Twardowski”. Za T. Wrońskim str. 74-75.
21. ↑ G. Mazur „Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK”, Warszawa 1987 r.
22. ↑ Szefem jej został mianowany Ryszard Ludwikowski „Parandowski”.
23. ↑ Kierownikiem wywiadu ogólnego ZO był kpt. Jan Ferenc „Profesor”, kierownikiem akcji kolejowej inż. Józef Jasieński „Poryw”, kierownikiem przerzutów granicznych mjr Jan Kopecki „Skała”, kierownikiem propagandy mjr rez. K. Kierzkowski „Prezes”, za T. Wrońskim "Kronika okupowanego Krakowa", s. 82.
24. ↑ Utworzony został z końcem stycznia 1940 roku, obejmował zasięgiem Okręg Krakowski, Śląski i Podokręg Zagłębie Dąbrowskie, T. Wroński, str. 76.
25. ↑ W. Rozmus, „W oddziałach partyzanckich i baonie "Skała”, Kraków1987; R. Nuszkiewicz, „Uparci, Warszawa 1983.
26. ↑ S.M. Jankowski „Steny z ulicy Mogilskiej” K-ów 1977.
27. ↑ „Goniec Krakowski" zaczął się, ukazywać w miejsce IKC od dn. 27.10.1939 r. wydawany przez Niemców jako dziennik w języku polskim.
28. ↑ J. Jarowiecki „Prasy SZP-ZWZ-AK w Krakowie w latach 1939-1945" w Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP Kraków z. 68 K-ów 1978 .
29. ↑ „Szeregi: harcerze 1939-1945" opr. pod red. J. Jabrzemskiego t. 1-3, W-wa 1988; „szare Szeregi”, ZHP w czasie II wojny. Główna kwatera harcerzy „Pasieka” ocalałe dokumenty. Londyn 1982; „Wielka gra. Harcerstwo w Polsce w czasie II wojny światowej 1939-1945”, Londyn 1974; Porębski S. „Krakowskie Szare Szeregi" K-ów 1985; Skrobecki Cz. „Podgórski pluton dywersyjny „Alicja" SzSz w Krakowie” Kraków 1983; i inne.
30. ↑ Wiatr N. został mianowany komendantem BCh Okręgu Krakowskiego rozkazem nr 5 KG BCh z 25.09.1941 roku.
31. ↑ K. Przybysz, A. Wojas „BCH” t.1.
32. ↑ B. Golka „Praca konspiracyjna "Rocha" 1939-1945" W-wa 1960.
33. ↑ B. Matus „Na partyzancki poszły w bój” W-wa 1970; A. Filowa „Bataliony Chłopskie w Małopolsce 1939-1945” W-wa 1984; A. Fitowa, J. Marcinkowski „Ruch Ludowy w Małopolsce i na Śląsku 1939-1945” W-wa 1987; K. Przybysz, A. Wojtas „Bataliony Chłopskie” t. 1-3 W-wa 1985: A. Wojtas „Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej” W-wa 1979; W. Jekiełek „BCh w Małopolsce i na Śląsku”.
34. ↑ A. Pankowicz „Bibliografia zawartości konspiracyjnej prasy SD w latach 1939-1945” W-wa 1983.
35. ↑ Mutacje „Dziennika Polskiego” ze względów konspiracyjnych nosiły tytuły „Goniec Polski”, „Gazeta Polska”, „Słowo Polskie” oraz „Polska i Świat”.
36. ↑ T. Orzelski został aresztowany we wrześniu 1940 r., potem z KL Auschwitz przewieziony przez Niemców (prowadzone śledztwo) do Krakowa, wykradziony ze szpitala św. Łazarza 11.06.1941 r.
37. ↑ Oficjalne połączenie SP z Unią nastąpiło dopiero 13.02.1943 r.
38. ↑ Wg A. Fitowej „Bataliony Chłopskie w Małopolsce 1939-1945” W-wa 1984 s. 26 do Rady weszli: T. Orzelski, J. Cyrankiewicz, K. Kierzkowski, L. Muzyczka, natomiast wg T Pluty-Czachowskiego „Organizacja Orła Białego” W-wa 1987 s. 82 Radę tworzyli: T. Orzelski, J. Cyrankiewicz, St. Mierzwa, T. Surzycki, M. Kwaśniewski, Wł. Tempka, K. Kierzkowski.
39. ↑ W różnym okresie w komitecie brali udział: S. Rymar, T. Surzycki, J. Haydukiewicz, T. Wołkowicki, Wł. Kosturek z SN; S. Sopicki, A. Stawarski, Kuźniar, ze SP; J. Cyrankiewicz, Z. Żuławski, S. Rzeźnik z PPS; S. Mierzwa, J. Marcinkowski, J. Witaszek z SL za W. Grabowski „Okręgowa Delegatura Rządu RP w Krakowie” w „Krzysztofory” nr 17 K-ów 1990 s. 41.
40. ↑ Jeszcze w marcu 1942 roku Rząd RP był przekonany że Delegatem jest prof. Pigoń.
41. ↑ Struktura organizacyjna ODR Wydziałów i ich zadań oraz obsady opisał W. Grabowski „Okręgowa Delegatura”, w „Krzysztofory” nr 17 K-ów 1990 r. s. 43-47.
42. ↑ T. Seweryn „Wisła” na falach eteru” w „Przegląd Lekarski” K-ów 1965 nr 1.
43. ↑ P.M. Lisiewicz „W imieniu Polski podziemnej: z dziejów wojskowego sądownictwa specjalnego AK” W-wa 1988.
44. ↑ Artykuły w „Roczniku Komisji Nauk Pedagogicznych” - 20 części, „Materiały do dziejów oświaty w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 na terenie podziemnego Okręgu Szkolnego Krakowskiego”.
45. ↑ S. Gawęda „UJ w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945” K-ów 1979; J. Mitkowski „Początki tajnego nauczania w UJ” K-ów 1975.
46. ↑ Dąbrowa-Kostka „W okupowanym Krakowie” W-wa 1972 r. s. 27 pisze że ZWW powstał ze zjednoczenia „Koła przyjaciół ZSRR” „Sierp i Młot”, „Spartakus” i „Biuletynowców”.
47. ↑ Sekretarz komitetu okręgowego Kraków PPR I. Fik, M. Lewiński (aresztowani 22.10.42 r.), S. Dziwlik (aresztowany 13.05.43 r.), S. Fąfara (aresztowany 1.12.43 r.)
48. ↑ W styczniu 1944 r. Okręg Kraków-Miasto został zlikwidowany i włączony do Okręgu Podhale.
49. ↑ M.in. A. Przygoński „Prasa konspiracyjna PPR” W-wa 1966; Stanisław Sierotwiński „Krakowskie podziemie literackie” K-ów 1971; „PPR-Kronika” W-wa 1962; Dolata B., Jurga T. „Walki zbrojne na ziemiach polskich” W-wa 1970; Jarowiecki J. „Konspiracyjna prasa w Krakowie” K-ów 1980; Mariańscy MM. „Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie” K-ów 1983; S. Czerpak, M. Kania, A. Kozanecki „O ich i sprawie” K-ów 1964; „PPR na ziemi krakowskiej 1942-1948” w Materiałach Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne nr 39, K-ów 1972 r.
50. ↑ Adolf Liebeskind - odpowiedzialny za zdobywanie broni, szkolenie wojskowe i wysyłanie grup bojowych do lasu, Abraham Leibowicz kierował zdobywaniem środków finansowych, Szymszon Dränger został kierownikiem biura technicznego (komórka legalizacyjna).
51. ↑ Hersz Bauminger stanął na czele Haszomeru, akcjami wojskowo-sabotażowymi kierował Bernard Halbreich „Benek”, finansami i kwatermistrzostwem zajmował się Szolmo Schein, do okręgu kierowniczego należała również Gola Mire (Mirer).
52. ↑ Dowództwo tworzyli Hersz Bauminger i Bernard Halbreich z Haszomer Hacair oraz Adolf Liebieskin i Szymszon Dränge z „Akiby”, Abraham Leibowicz z „Droru”, Limelech Eiseustein z „Akiba Belh” i Gola Mire z PPR.
53. ↑ W dniu zamachu na „Cyganerię” do Krakowa przybyli delegaci warszawskiego ŻOB by skłonić kierownictwo krakowskie do podjęcia walki w obrębie getta i przygotowań do powstania. Koncepcja ta po aresztowaniach stała się nierealna.
54. ↑ Kierownictwo obozowego ŻOB tworzyli: przewodniczył Harndorf, z-ca Lewinger, członkowie kierownictwa Banmreher, Bonck, Kalfus Mordka.
55. ↑ G. Dawidsohn-Dränger „Pamiętnik Justyny” K-ów 1946; J. Aleksandrowicz „Kartki Dziennika doktora Twardego” K-ów 1983; D. Agatstein-Dormontowa „Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej” w Roczniki Krakowskie nr 31; A. Biberslein „Zagłada Żydów w Krakowie” K-ów 1985.
56. ↑ J.M. Michałowski „Polska sztuka walcząca 1939-1945” W-wa 1978; S. Sierotwiński „Literatura konspiracyjna 1940-1944” K-ów 1959; S. Sierotwiński „Materiały do literatury w podziemiu 1939-1945” w Zeszyty Naukowe UJ 1961 z. 4; „Inter arma non silent Musea - wojna i kultura 1939-1945” pod red. C. Madajczyka W-wa 1982.