Hasło Historia (Okres 1939-1945)
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
We IX 1939 Kr. nie był broniony i uniknął poważniejszych zniszczeń. Wojsko niem. wkroczyło do miasta 6 IX. Kr. ustanowiono stolicą Generalnego Gubernatorstwa (GG) — na Wawelu rezydował generalny gubernator H. Frank, w gmachu Akad. Górn. ulokowano rząd GG, w pałacu Pod Baranami miał siedzibę gubernator dystryktu krakowskiego. Oku-pant przystąpił natychmiast do niszczenia kultury pol. — zamknięto szkoły wyższe i średnie oraz zdewastowano ich majątek, burzono pomniki (Grunwaldzki XI 1939, Kościuszki I 1940, Mickiewicza VIII 1940), wywożono dzieła sztuki i inne obiekty muzealne, m.in. Ołtarz Mariacki Wita Stwosza (arrasy wawelskie i niektóre pamiątki nar. zostały w porę ewakuowane za granicę). 6 XI1939 podstępnie aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego profesorów UJ, Akad. Górn. i Akad. Handl. (Sonderaktion Krakau). Równocześnie starano się nadać miastu charakter niem. — zmieniono nazwy ulic i placów (np. Rynek Gł. na Adolf-Hitler-Platz), w gmachu Teatru im. J. Słowackiego uruchomiono scenę niem., otwarto także placówkę badawczą mającą naukowo uzasadniać niem. prawa do Kr. i innych obszarów pol. (Institut für Deutsche Ostarbeit). W Kr. miały ponadto swoją siedzibę: zarząd gł. niem. poczty dla obszarów wsch. (Deutsche Post Osten), generalna dyrekcja kolei wsch. (Ostbahn) oraz uruchomiony 8 IV 1940 bank centralny dla GG (Bank Emisyjny w Polsce, dyr. F. Młynarski). Nie zdołano urzeczywistnić takich zamiarów, jak usunięcie kopca Kościuszki i wzniesienie na Błoniach dzielnicy rządowej. Jedynym wyd. po polsku dziennikiem był od 27 X 1939 organ propagandy niem. „Goniec Krakowski".
Realizując przedwojenne plany rozwoju przestrzennego, powiększono obszar miasta do 165 km2 przez włączenie 28 gmin i 2 obszarów gminnych (1941). Wyburzono niektóre domy u podnóża Wawelu, wzniesiono budynki mieszkalne dla Niemców przy ul. Wybickiego (ob. Królewska), uruchomiono obwodnicę kol. we wsch. części miasta. W rejonach pn.-zach. utworzono dzielnicę niem., Polaków przesiedlono gł. do domów pożydowskich na Kazimierzu. Żydów represje dotknęły już 1939 (obowiązek oznaczania sklepów i noszenia opasek z gwiazdą Dawida, konfiskata i grabież mienia itp.). W III 1941 została utworzona na Podgórzu żyd. dzielnica mieszkaniowa (getto), stopniowo zmniejszana w miarę wywożenia ludności żyd. do obozów zagłady (pierwsze takie akcje na początku czerwca 1942) i zlikwidowana ostatecznie 13-14 III 1943, po wywiezieniu reszty ludności do obozu w Płaszowie. Mimo wymordowania Żydów (ponad 50 tys. osób) liczba mieszkańców Kr. wzrosła (1941 — 263 tys., 1945 — blisko 300 tys.) wskutek rozszerzenia granic miasta, napływu funkcjonariuszy niem. i pol. wysiedleńców (1939 i 1940 z ziem włączonych do Rzeszy, 1944 z Warszawy). Zarząd miasta pozostał pol., wyższe stanowiska zostały jednak obsadzone przez Niemców (1941 zreorganizowany na wzór niem.). S. Klimeckiego, p.o. prezydenta od IX 1939 (kilkakrotnie aresztowanego, rozstrzelanego XII 1942), zastąpił ustanowiony już 27 IX 1939 niem. komisarz, zw. też starostą miejskim (Stadthauptmann); tenże powołał w miejsce rady miejskiej złożoną z Polaków Radę Przyboczną o bardzo ograniczonych kompetencjach. Życie rel. zostało częściowo tylko skrępowane (zamknięto Katedrę, nie dopuszczając ludności na wzgórze wawelskie, dokonano aresztowań wśród duchowieństwa). Arcybiskup krak. Sapieha, po wyjeździe z Polski prymasa A. Hlonda, stał się nieoficjalną głową Kościoła pol. i cieszył się wielkim autorytetem. Żydowskie obiekty sakralne zostały całkowicie zdewastowane. Mimo trudności związanych z działalnością w centrum administracji niem., już we IX 1939 rozpoczęła się praca konspiracyjna (Organizacja Orła Białego). Kr. został siedzibą dowódcy okręgu Służby Zwycięstwu Polski, nast. komendy Obszaru IV ZWZ obejmującego okręgi krak. i śląski, nast. okręgu AK, najlepiej obok warsz. przygotowanego do akcji „Burza". Jednym z najsłynniejszych wystąpień armii podziemnej był nieudany zamach na dow. SS i policji w GG, F.W. Krügera (20 IV 1943). Działały także podziemne władze cyw. (szczególnie aktywny T. Seweryn). Rozwinięto sieć tajnego nauczania (łącznie ze studiami uniwersyteckimi). Odbywały się tajne imprezy kult. (np. od 1941 występy Teatru Rapsodycznego). Terror wobec ludności pol. nasilał się. Przeprowadzano aresztowania, łapanki, wywożono na przymusowe roboty do Niemiec. 16 IV 1942 aresztowano w kawiarni Domu Plastyków przy ul. Łobzowskiej, a nast. stracono w obozie oświęcimskim blisko 200 osób, gł. ze środowiska artyst. (m.in. L. Pugeta). Organizowano publ. egzekucje (pierwsza 26 VI 1942 w Płaszowie, ostatnia 15 I 1945 w Dąbiu). 6 VIII 1944 przeprowadzono wielką obławę mającą na celu uniemożliwienie powstania. Całkowitej eksterminacji poddana została ludność żyd., mordowana na miejscu lub wywożona do obozów zagłady. Główne miejsca kaźni stanowiły: siedziba gestapo przy ul. Pomorskiej, więzienie polit. przy ul. Montelupich, obóz koncentracyjny w Płaszowie (jednym z jego podobozów była fabryka wyrobów emaliowanych O. Schindlera), obóz karny na terenie kamieniołomu Liban oraz fort w Krzesławicach, gdzie dokonywano masowych egzekucji.