Hasło Okupacja niemiecka 1939-45
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Okupacja niemiecka 1939-45. 6 IX 1939 wkroczyły do Kr. pierwsze oddziały Wehrmachtu; zarząd nad miastem przejął komendant wojsk., który nakazał oddanie wszelkiej broni i amunicji oraz wprowadził godzinę policyjną. 26 X wraz z utworzeniem Generalnego Gubernatorstwa dla okupowanych pol. obszarów władzę w Kr. przejęła administracja cyw.; Rada Miejska została rozwiązana, w jej miejsce powołano Radę Przyboczną, pol. prezydenta zastąpił niem. Stadthauptmann, zreorganizowano zarząd miejski (zmiany dotyczyły także systemu prawnego, wprowadzono m.in. ustawy norymberskie); obowiązywał przymus pracy, jednocześnie utrzymywano niski poziom płac i ograniczenie zaopatrzenia w żywność (reglamentacja). 23 VII 1940 rozwiązano pol. organizacje i stowarzyszenia, z wyjątkiem prowadzących działalność charytatywną PCK oraz Pol. Komitetu Opiekuńczego (utworzony za zgodą władz okupacyjnych, podlegał Radzie Głównej Opiekuńczej). Początkowo walutą pozostawał polski złoty, z czasem równoległym środkiem płatniczym stały się reichsmarki; 8 IV1940 rozpoczęto wymianę pieniędzy na złote Banku Emisyjnego w Polsce, tzw. młynarki, które od 20 V stały się jedynym legalnym środkiem płatniczym na terenie GG. Kr. jako siedziba generalnego gubernatora miał się stać miastem czysto niem.; w miejsce pol. pracowników sprowadzono urzędników z Rzeszy (razem z policją stanowili w pewnych okresach ok. 15% ludności miasta), którzy objęli kierownicze stanowiska we wszystkich instytucjach publ. oraz ważniejszych przedsiębiorstwach; w celu zapewnienia bezpieczeństwa oraz odpowiednich warunków życiowych stworzono w centrum miasta niem. dzielnicę mieszkaniową (Polaków przesiedlono do pożydowskich domów na Kazimierzu); nazwy ulic zmieniano na niemieckojęzyczne; 13 VI 1941 poprzez wcielenie do Kr. okolicznych gmin powiększono obszar miasta do 169 km2. Wiele placówek kult., m.in. BJ (Deutsche Staatsbibliothek), Teatr im. J. Słowackiego (Staatstheater des Generalgouvernements), i lokali rozrywkowych wydzielono tylko dla Niemców; zbiory muzeów krak. zostały uznane za dorobek kultury niem. i częściowo wywiezione do Rzeszy, częściowo zaś przejęte przez kolekcjonerów prywatnych (ocalały jedynie zbiory BJ); odwieczną niemieckość miasta miały udowodnić badania nauk. prowadzone w Institut für Deutsche Ostarbeit (otwarty 20 IV 1940 w gmachu Collegium Maius); świadectwa kultury materialnej i pomniki, których nie dało się w ten sposób zakwalifikować (np. pomnik Adama Mickiewicza, pomnik Tadeusza Kościuszki, Pomnik Grunwaldzki), zniszczono. Władze okupacyjne wprowadziły terror oparty na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności; początkowo działania Niemców skierowane były gł. przeciw inteligencji (6 XI 1939 aresztowano 183 pracowników nauk. UJ, Akad. Górn. i Handl. w ramach Sonderaktion Krakau, 16 IV 1942 200 osób w kawiarni Domu Plastyków), w późniejszym okresie represje objęły całe grupy ludności; nasilały się uliczne kontrole i łapanki, w największej aresztowano ok. 8 tys. osób (czarna niedziela 6 VIII 1944); zatrzymanych wywożono na przymusowe roboty do Rzeszy bądź do obozów zagłady (1940-44 z więzienia przy ul. Montelupich wywieziono do Oświęcimia ok. 17 tys. osób); wszelkie działania uznane za wrogie wobec władz okupacyjnych zagrożone były wyrokami śmierci; prowadzono masowe egzekucje, poprzedzane publikowaniem list zakładników przeznaczonych do stracenia (afisze śmierci); gł. miejscami kaźni na terenie Kr. były: siedziba gestapo przy ul. Pomorskiej, więzienie przy ul. Montelupich, obóz w Płaszowie, obóz karny na terenie kamieniołomu Liban oraz fort w Krzesławicach. Już IX 1939 represje dotknęły ludność żydowską (obowiązek oznaczania sklepów i noszenia opasek z gwiazdą Dawida, konfiskata i grabież mienia itp.); 18 V 1940 zapoczątkowano akcję wysiedlania Żydów z centrum miasta, 3 III 1941 utworzono na Podgórzu żyd. dzielnicę mieszkaniową (getto krakowskie, zlikwidowane ostatecznie 13-14 III 1943); od V-VI 1942 prowadzono wywózkę Żydów do obozów zagłady (wymordowano łącznie ponad 50 tys. osób narodowości żyd.). Równocześnie władze okupacyjne starały się nadać życiu na terenach okupowanych pozory normalności; już IX 1939 nakazano powrót do pracy wszystkim zatrudnionym oraz ponowne uruchomienie zakładów produkcyjnych, usługowych i sklepów; obok prasy przeznaczonej dla Niemców („Krakauer Zeitung") wydawano pisma polskojęzyczne (prasa gadzinowa); 14 X 1941 zainaugurowała działalność Filharmonia Generalnego Gubernatorstwa; w celu zapewnienia spokoju na zapleczu działań wojennych w końcowej fazie okupacji otwarto Teatr Powszechny dla Polaków w gmachu Starego Teatru (15 III 1944); wszelkie publikacje jednak, a także repertuary kin i teatrów podlegały cenzurze. Mimo trudności spowodowanych działalnością w centrum administracji niem. w Kr. funkcjonowały struktury Polskiego Państwa Podziemnego; 20 IX 1939 powołano Organizację Orła Białego, od 15 X 1939 tworzono struktury krak. okręgu Służby Zwycięstwu Polski (nast. ZWZ i Armii Krajowej); działały Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne, a także Gwardia Lud. (zbrojne formacje PPR i PPS); od 1940 przeprowadzano akcje dywersyjne, m.in. 22 XII 1942 zamach grupy Żyd. Organizacji Bojowej na niem. lokal „Cyganeria", 20 IV 1943 żołnierzy AK na F.W. Krügera, 11 VII 1944 na W. Koppego; rozwijała się konspiracja cyw. o charakterze polit. (X-XII 1939 powstały zalążki tajnych struktur PPS, Stronnictwa Nar., Stronnictwa Demokr. i Stronnictwa Pracy, 8 II 1942 Kom. Okręgowy PPR, 30 V 1944 konspiracyjna Wojew. Rada Nar., działała Okręgowa Delegatura Rządu) i społ. (m.in. Rada Pomocy Żydom „Żegota"); w odpowiedzi na likwidację przez okupanta szkolnictwa wyższego, nast. zamknięcie średnich szkół ogólnokształcących (21 XI 1939) zorganizowano tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej (od jesieni 1939, ok. 400 nauczycieli, ponad 2 tys. uczniów) i wyższej (od wiosny 1942, ok. 100 wykładowców, ponad 700 studentów); rozwijały się konspiracyjne formy życia kult. (m.in. od 9 IX 1940 działalność Teatru Podziemnego A. Mularczyka, od 22 VIII 1941 Teatru Rapsodycznego M. Kotlarczyka). 18 I 1945 Kr. zajęły oddziały I Frontu Ukraińskiego marszałka I. Koniewa, zagrożone okrążeniem przez wojska sowieckie jednostki Wehrmachtu wycofały się na pd. i zach.; w Kr. pozostało wiele zaminowanych obiektów, których Niemcy nie zdążyli wysadzić w powietrze, zniszczeniu uległy jedynie mosty na Wiśle.
[Dołączono: Plan miasta: Kraków w czasie okupacji oraz zdjęcia: Wywieszenie flagi niemieckiej na Wawelu, 1939; Zburzenie Pomnika Grunwaldzkiego przez Niemców, XII 1939]