Mirosław Frančić, Kalendarz dziejów Krakowa
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Wydawnictwo Literackie, Kraków 1964 r.
1939
- 1 września rozpoczęła się DRUGA WOJNA ŚWIATOWA. Hitlerowskie Niemcy zaatakowały Polskę bez wypowiedzenia wojny; wczesnym rankiem tego dnia niemieckie samoloty rozpoczęły bombardowanie polskich miast. Ofiarą ataku lotniczego padł również i Kraków.
- 3 września w obliczu szybko postępującej ofensywy niemieckiej oraz załamania się linii obrony polskiej (armia „Kraków" pod wodzą gen. A. Szyllinga) nadszedł rozkaz ewakuowania z miasta władz i urzędów. Przy wtórze ustawicznych bombardowań w dniach od 3 do 5 września tysiące osób opuszczały Kraków, udając się na tułaczkę w kierunku wschodnim.
- 6 września, rankiem o godzinie 9, do Krakowa wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie. Rozpoczynała się OKUPACJA NIEMIECKA, trwająca do dnia 18 stycznia 1945 r.
- 12 października utworzono „General-Gouvernement für die besetzten polnischen Gebiete"; gubernatorem był Hans Frank (w r. 1946 stracony z wyroku Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze).
26 października ludność żydowska zobowiązana została do pracy przymusowej, a od l grudnia — do noszenia białych opasek. Były to pierwsze antyżydowskie zarządzenia okupanta.
- 6 listopada gestapo dokonało aresztowania 186 profesorów i wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przewieziono ich początkowo do Wrocławia, a następnie do obozu koncentracyjnego w Oranienburg-Sachsenhausen. Tu w ciągu zimy 1939/40 zginęła znaczna część profesorów, przedstawicieli starszego pokolenia (Ignacy Chrzanowski, Stanisław Estreicher, Michał Siedlecki, Leon Sternbach, Jerzy Smoleński i in.). Przez cały czas okupacji Uniwersytet był nieczynny. Biblioteki i urządzenia zakładów uległy dewastacji i wywiezieniu. W kwietniu 1940 r. utworzyli Niemcy placówkę „naukową" „Institut für deutsche Ostarbeit" z siedzibą w Collegium Maius; jej zadaniem było zbieranie materiałów o rzekomo niemieckim charakterze ziem polskich.
- W listopadzie w ramach likwidacji śladów polskości miasta okupanci zniszczyli pomnik Grunwaldzki na placu Matejki, a w lutym i sierpniu 1940 r. kolejno pomnik T. Kościuszki na Wawelu (zob. r. 1960) i A. Mickiewicza na Rynku (zob. r. 1955).
- W listopadzie i grudniu do Krakowa zaczęły napływać transporty Polaków wysiedlonych ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza.
1940
- W maju rozpoczęto wywożenie Polaków na roboty przymusowe do Niemiec; akcja ta trwała przez cały okres okupacji.
- W grudniu miały miejsce pierwsze obławy i aresztowania na Osiedlu Oficerskim i na Podgórzu.
- Od r. 1940 datują się początki tajnego nauczania. Prowadzone ono było w Krakowie w 18 zakonspirowanych ośrodkach gimnazjalnych i obejmowało około 2100 młodzieży; w ciągu pięciu lat istnienia złożono 642 egzaminy dojrzałości. W r. 1942 zaktywizował się tajny ośrodek uniwersytecki, kierowany przez prof. dr Władysława Szafera; 136 wykładowców kierowało zajęciami około 800 studentów odbywających naukę na wszystkich wydziałach.
1941
- 3 marca okupant zarządził utworzenie osobnej dzielnicy mieszkaniowej dla Żydów; powstała ona na Podgórzu i otoczona była murem. Przesiedlono tu ludność żydowską mieszkającą w innych dzielnicach miasta. Ogółem w getcie przebywało około 20 000 osób.
- Potęgowała się coraz bardziej eksterminacyjna akcja niemiecka, skierowana przeciw Polakom, mnożyły się aresztowania i wysyłki do obozów koncentracyjnych, przede wszystkim do powstałego w r. 1940 obozu w Oświęcimiu, oraz masowe egzekucje.
- 10 czerwca wprowadzono obowiązkową służbę pracy dla młodzieży od lat 14 do 16 (tzw. „Baudienst").
- 31 grudnia okupanci wydali zarządzenie o obowiązkowym oddawaniu futer, butów narciarskich i nart; spowodowane to było ciężką zimą, jaką przeżywali Niemcy na froncie przeciw ZSRR. Zarządzenie zostało całkowicie zlekceważone: w Krakowie oddano „aż" 11 par nart i l parę butów.
- Na przełomie r. 1941/42 zaczęło się ukazywać pismo „Polska Ludowa"; od niego wzięła nazwę organizacja lewicowa, obejmująca swym zasięgiem Polskę południową. W skład jej kierownictwa wchodzili: Andrzej Burda, Ignacy Fik, Mieczysław i Pelagia Lewińscy i Stanisław Szadkowski. Na bazie tej organizacji, jak i innych grup rewolucyjnych, w lutym 1942 r. w mieszkaniu I. Fika (ul. Kujawska 11) odbyła się konferencja zapoczątkowująca działalność PPR w Krakowskiem (sekretarzem obwodu został Stanisław Ziają).
1942
- W marcu powstał Komitet Okręgowy PPR obejmujący miasto Kraków (sekretarzem został I. Fik). Niebawem ukazało się pismo PPR „Na Front", od lata tego roku do kwietnia 1943 r. kontynuowane jako „Trybuna Ludowa".
- 16 i 17 kwietnia miała miejsce ogromna obława przy ul. Długiej, Lubelskiej, Śląskiej i Wrocławskiej; aresztowano około 2000 osób.
- 19 kwietnia Niemcy przeprowadzili łapankę w kawiarni „Plastyków" przy ul. Łobzowskiej; około 200 aresztowanych, w większości plastyków i artystów, wywieziono do Oświęcimia.
- 20 kwietnia dokonano aresztowań wśród oficerów rezerwy.
- 7 maja powołano przy rządzie Generalnego Gubernatorstwa „sekretariat stanu do spraw bezpieczeństwa". Było to świadectwo zaostrzenia się terroru okupanta, co już wcześniej przejawiło się we wzmożeniu łapanek.
- 26 czerwca odbyła się pierwsza publiczna egzekucja w Krakowie; koło stacji kolejowej w Płaszowie powieszono 7 mężczyzn.
- W czerwcu Niemcy rozpoczęli usuwanie ludności żydowskiej z getta; spośród 17 000 jego mieszkańców — 5000 wysłano na stracenie do obozu w Bełżcu. Pod koniec października powtórna akcja objęła około 7000 osób również wysłanych do wspomnianego obozu.
- We wrześniu okupant wydał zakaz przywozu do miasta przez osoby prywatne masła, tłuszczu, mięsa i tytoniu.
- 22 grudnia GL przeprowadziła dwie operacje bojowe na kawiarnie „nur für Deutsche": „Bisanz" i „Cyganerię".
1943
- Nasilała się walka polskich organizacji podziemnych: AK i GL, które prócz akcji wydawniczej (prasa podziemna) zbrojnie walczyły z okupantem na terenie miasta.
- 27 stycznia bomba zegarowa, umieszczona tu przez bojową organizację PPS, zniszczyła wnętrze Urzędu Zatrudnienia (Arbeitsamt) przy ul. Lubelskiej.
- 13-14 marca przeprowadził okupant całkowitą likwidację getta. Około 2000 osób zamordowano na miejscu, a resztę zamknięto w obozie koncentracyjnym w Płaszowie. Ogółem z gminy żydowskiej, liczącej w r. 1939 około 55 000 ludzi, pozostało przy życiu niespełna tysiąc. Jej majątek, zbiory historyczne i pamiątki kultury zostały zniszczone lub rozgrabione, synagogi zamieniono na składy, cmentarze zbezczeszczono.
- 23 kwietnia dokonano nieudanego zamachu na gen. SS Wilhelma Koppe, szefa policji i władz bezpieczeństwa w GG.
- 28 lipca Niemcy spacyfikowali Wolę Justowską, Zwierzyniec, Przegorzały i Chełm.
- W listopadzie Niemcy zaczęli ogłaszać na afiszach listy osób straconych lub skazanych na śmierć, jako odwet przeciwko likwidowaniu policjantów i konfidentów niemieckich w mieście.
- 11 grudnia dokonano zamachu na niemieckich konfidentów w cukierni ,,Ziemiańska".
1944
- W lutym został aresztowany, a następnie zamordowany przez gestapo, sekretarz PPR na obwód krakowski, Stanisław Ziaja, redaktor „Trybuny Ludu", organu PPR.
- 3 kwietnia rozplakatowano największą listę osób skazanych na śmierć; obejmowała ona 112 nazwisk.
- 20 kwietnia miał miejsce nieudany zamach na szefa policji bezpieczeństwa gen. SS Krügera.
- Z końcem lipca w związku z wydarzeniami na froncie wschodnim rozpoczęła się paniczna ucieczka części Niemców z Krakowa.
- 6 sierpnia urządzili Niemcy olbrzymią obławę w Krakowie; aresztowano około 7000 mężczyzn, z których znaczna część przewieziona została do obozów koncentracyjnych. Stanowiło to próbę sterroryzowania ludności miasta w chwili, gdy w Warszawie wybuchło powstanie.
- Od sierpnia do końca okupacji trwała akcja sypania szańców obronnych za miastem; przymusem pracy objęta była ludność od 15 do 50 roku życia.
- W drugiej połowie roku 1944 powołano do życia W Krakowie polityczny organ władzy ludowej - Wojewódzką Radę Narodową. Na jej czele stanął Witold Wyspiański, reprezentant lewicy RPPS.
1945
- W nocy z 11 na 12 stycznia rozpoczęła się nad Wisłą wielka ofensywa wojsk radzieckich, która doprowadziła do załamania całego niemieckiego frontu wschodniego i wyzwolenia ziem polskich, w tym również Krakowa.
- 15 stycznia w obliczu klęski okupant dokonał ostatniej egzekucji w Krakowie; miała ona miejsce na Dąbiu, gdzie rozstrzelano 79 osób.
- 16 stycznia Niemcy w popłochu uciekali z Krakowa; lotnictwo radzieckie bombardowało pewne punkty w mieście.
- 17 stycznia Armia Radziecka zbliżyła się do przedmieść Krakowa od strony północnej i północno-zachodniej, zaskakując nie przygotowane na atak z tej strony siły niemieckie.
- 18 stycznia nastąpiło WYZWOLENIE KRAKOWA. Wojska II Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka I. Koniewa zajęły miasto, a cofające się oddziały niemieckie zdołały jedynie wysadzić w powietrze wszystkie mosty na Wiśle. Ostatnie oddziały niemieckie broniły się na Krzemionkach.
- 20 stycznia cały Kraków został oswobodzony.