Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi

Stanisław Dąbrowa-Kostka, Kedyw Okręgu AK Kraków (szkic)


Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

[w:] Żołnierze Batalionu "Skała" w walce i pracy dla Polski. Spotkanie z okazji 50 lecia powstania Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała” Armii Krajowej, Wyd. Skała, 1994



14 lutego 1942 Komendant Główny Związku Walki Zbrojnej gen. Stefan Rowecki „Grot” otrzymał drogą radiową rozkaz Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego:

1. Znoszę do użytku zewnętrznego nazwę ZWZ. Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową” podległą Panu Generałowi, jako jej dowódcy.

2. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę Dowódcy Armii Krajowej.

3. Pewne specjalne uprawnienia Pana Generała w powyższym charakterze zostaną określone w osobnej instrukcji.

4. Nazwa ZWZ lub inne nazwy konspiracyjne mogą być zachowane na użytek wewnętrzny według uznania Pana Generała.

5. Rozkaz powyższy proszę podać do wiadomości Delegata Rządu.


Mimo, iż Armia Krajowa ustanowiona została 14 lutego 1942 roku i rozwiązana 19 stycznia 1945 r., jej nazwa mieści umownie wszystkie formacje Polskich Sił Zbrojnych w Kraju, działające przed datą pierwszą - a więc siatki i ogniwa wywiadowczo-dywersyjne zorganizowane przed wybuchem wojny przez Oddział II Sztabu Głównego WP z utworzonymi na tej bazie Tajną Organizacją Wojskową i Organizacją Orła Białego, Służbę Zwycięstwu Polski i Związek Walki Zbrojnej - oraz po dacie drugiej - organizację „Niepodległość” i Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, rozwiązaną rozkazem jej dowódcy płka Jana Rzepeckiego „Ożoga”. Mieści się więc Armia Krajowa w okresie zapoczątkowanym co najmniej dniem wybuchu II wojny światowej a zakończonym datą 6 sierpnia 1945 r.

TOW i OOB z natury rzeczy zajmowały się profesjonalnie wywiadem, sabotażem i dywersją. Obie utworzone w okupowanym kraju organizacje wojskowe - SZP a następnie ZWZ - podjęły od początku działalność polegającą na szeroko zakrojonych przygotowaniach do powstania powszechnego i na realizacji bieżących zadań bojowych. W kwietniu 1940 r. gen. „Grot”, dążąc do skupienia pod jednym dowództwem wszystkich ugrupowań o charakterze sabotażowo-dywersyjnym, powołał w ZWZ organizację zakodowaną kryptonimem „Związek Odwetu”. W założeniach programowych, do wybuchu powstania powszechnego, ZO miał być jedyną formacją przeznaczoną do walki bieżącej. Izolowany od innych pionów organizacyjnych ZWZ, dysponował własnym sztabem oraz służbami wywiadu i kontrwywiadu, łączności, legalizacji i produkcji środków bojowych. Miał zmonopolizować działalność bojową, lecz w praktyce okazało się to niemożliwością.

Z oporami biegły starania zmierzające do scalenia powstałych podczas pierwszych miesięcy okupacji licznych większych i mniejszych tajnych organizacji wojskowych lub paramilitarnych. Tajne ugrupowania polityczne - Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe, Polska Partia Socjalistyczna, Chłopska Organizacja Wolności „Racławice” i inne - tworzyły własne formacje zbrojne. Samodzielnie działała TOW. Ponadto jeszcze z biegiem czasu, z rozmaitych przyczyn, w niektórych inspektoratach i obwodach ZWZ-AK pojawiły się oddziały dyspozycyjne, realizujące zadania leżące w kompetencjach ZO.

Z końcem 1942 roku Komenda Główna AK przystąpiła do porządkowania niebezpiecznego chaosu. Dotyczący tych spraw rozkaz gen. Stefana Roweckiego „Grota” nosi datę 22 stycznia 1943 roku.


I. Uporządkowanie odcinka walki czynnej.

Wchodzimy w ostatnią fazę wojny. W związku z tym odcinek walki czynnej wysuwa się na czoło zagadnień. Dotychczasowe wysiłki ZO i Wachlarza mają być złączone i wzmocnione przez dopływ świeżych sił, dotychczas nie biorących udziału w walce czynnej. Komendantom Okręgów niezwłocznie polecam przystąpić do montowania odcinka walki i osobistego nim kierowania. Kładę nacisk na coraz większą dyspozycyjność podległych oddziałów, przez co rozumiem ich gotowość do natychmiastowego wykonania otrzymanych rozkazów. Dla planowania i kierowania całością wałki czynnej w okresie poprzedzającym powstanie, nakazuję organizować komórki sztabowe w KG oraz Komendach Obszarów i Okręgów.

Komórki te nosić będą wewnątrz organizacji nazwę „Kedyw” i podlegać będą właściwym komendantom. Kedywowi zapewnią komendanci Obszarów i Okręgów łatwą i wydajną współpracę innych komórek sztabów oraz dowództw niższego szczebla w terenie.

Pomiędzy komendantami Obszarów i Okręgów, szefami ich sztabów, kierownikami ich Kedywów i Bipów zapewniona być musi specjalnie szybka i odrębna łączność, umożliwiająca łatwe wydanie rozkazów wykonawczych do pilnych akcji bojowych i propagandowego ich wykorzystania.


II. Cel akcji

1. Nękanie przeciwnika i zadawanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie już w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akty gwałtu w stosunku do ludności polskiej.

2. Zaprawianie i hartowanie łudzi do wykonania zadań bojowych w okresie powstania oraz utrzymywanie w społeczeństwie postawy bojowej i przygotowanie w ten sposób atmosfery sprzyjającej powstaniu.

III. Zadania

A. Kedyw Komendy Głównej ma za zadanie:

  1. Planowanie akcji dywersyjnej i sabotażowej w skali ogólnej oraz opracowanie wytycznych do niej dla Okręgów.
  2. Kierowanie akcją oddziałów dyspozycyjnych Kedywu Komendy Głównej.
  3. Kontrola działu Kedywu w Okręgach w dziedzinie wyszkolenia, zaopatrzenia, wykonania i stanu organizacyjnego.
  4. Studium metod i sposobów prowadzenia akcji dywersyjnej, sabotażowej i partyzanckiej, opracowanie i wydanie niezbędnych instrukcji i wytycznych.
  5. Szkolenie dowódców zespołów patroli dywersyjnych w zakresie akcji dywersyjnej, sabotażowej i partyzanckiej oraz instruktorów technicznych dla potrzeb Okręgów.
  6. Badanie i opiniowanie materiałów, sprzętu oraz pomysłów w zakresie dotyczącym akcji dywersyjnej i sabotażowej.
  7. Produkcja centralna środków walki dywersyjnej i sabotażowej.
  8. Zaopatrywanie Okręgów, w miarę posiadania zasobów, w materiał i środki do bieżącej walki dywersyjnej i sabotażowej.
  9. Nadzór nad odcinkiem pracy tych organizacji społecznych, których zadaniem jest współdziałanie w walce czynnej oraz udzielanie im pomocy w zakresie wyszkolenia i zaopatrzenia materiałowego.

B. Kedyw Komendy Obszaru względnie Okręgu ma za zadanie:

  1. Planowanie i kierowanie bieżącą akcją dywersyjną, sabotażową i partyzancką na terenie Okręgu.
  2. Kierowanie akcją oddziałów dyspozycyjnych Kedywu Komendy Okręgu.
  3. Szkolenie dowódców patroli i wykonawców do akcji dywersyjnej i sabotażowej.
  4. Zaopatrywanie odcinka walki czynnej w niezbędny sprzęt, materiały i środki


IV. Zarządzenia organizacyjne

  1. Oddziały i zespoły o charakterze dywersyjnym i sabotażowym znajdujące się na terenie poszczególnych Okręgów przechodzą pod rozkazy Komendantów Okręgów. Nie dotyczy to oddziałów dyspozycyjnych Kedywu KG.
  2. Z chwilą zmontowania Kedywu zespoły odrębność organizacyjną.
  3. Na zmontowanie Kedywów przeznaczam tak, aby od dnia 1 kwietnia br. odcinek uporządkowany /.../


Kierownictwo Dywersji – zakodowane kryptonimem „Kedyw” - podlegało bezpośrednio komendantowi głównemu Armii Krajowej. Sztab Kedywu na tym szczeblu dysponował oddziałami i referatami organizacyjnym ze sprawami personalnymi i legalizacji, informacyjnym, operacyjnym, wyszkoleniowym, łączności, studiów, produkcji, zaopatrzenia terenu, budżetowym, sanitarnym, administracyjno-prawnym i kontroli akcji. Organizatorem i szefem Kedywu komendy Głównej AK był od jesieni 1942 roku płk August Emil Fieldorf „Nil”. Od marca 1944 r. - gdy płk „Nil” skierowany został na stanowisko organizatora i komendanta organizacji „Niepodległość” - szefem Kedywu KG AK został płk Jan Mazurkiewicz „Radosław” i pozostawał na tej funkcji do upadku Powstania Warszawskiego.

W strukturze organizacyjnej Kedywu Okręgów przewidziano podział na Rejony, Ośrodki i Eksterytorialne Obwody. Wszystkie szczeble dowodzenia dysponować miały etatowymi sztabami oraz patrolami i oddziałami dyspozycyjnymi. Działalność finansować miała Komenda Główna za pośrednictwem Komendy Okręgu. Formowanie Kedywu przebiegać miało w zasadzie drogą reorganizacji funkcjonujących dotąd ogniw i siatek sabotażowo-dywersyjnych ZO, lecz w praktyce trzeba było stosować się do lokalnych warunków i możliwości.


Krakowski Okręg AK na południu opierał sie o państwową granicę czechosłowacką, na zachodzie wzdłuż Skawy graniczył z Rzeszą, na północy obejmował powiaty Olkusz, Miechów i Pińczów a następnie od ujścia Nidy do ujścia Sanu wzdłuż Wisły sąsiadował z Okręgiem Kielce, na wschodzie wybiegał nieco poza San i graniczył z Okręgiem Lwów. W okresie formowania Kedywu - na przełomie lat 1942/43 - Komenda Okręgu AK Kraków kierowała działalnością 8 Inspektoratów Rejonowych na obszarze 29 przedwojennych powiatów. Z końcem lata 1943 r. dla 4 wschodnich Inspektoratów Rejonowych utworzono Komendę Podokręgu AK Rzeszów.

W styczniu 1943 r. ostatni szef ZO Okręgu AK Kraków mjr Stefan Dul „Olszyna” wyjątkowo szczęśliwym zbiegiem okoliczności uniknął aresztowania, lecz zdekonspirowany nie mógł dłużej pełnić dotychczasowej funkcji. W tej sytuacji szefem Kedywu mianowany został przez KG dowodzący do tego czasu krakowskim Okręgiem TOW mjr Stefan Tarnawski „Jarema”. Od maja 1944 r. - gdy zagrożony aresztowaniem ppłk „Jarema” odszedł do Warszawy - szefowstwo Kedywu objął i do końca hitlerowskiej okupacji sprawował mjr Jan Pańczakiewicz „Skała”.

W początkowej fazie organizacyjnej krakowskiego Kedywu, korzystając przede wszystkim z własnych siatek TOW oraz opierając się o pozostałe po katastrofalnych wsypach szczątkowe ogniwa ZO, zorganizował mjr „Jarema” własny sztab, podlegające bezpośrednio Szefostwu Okręgu 4 Eksterytorialne Obwody pod kryptonimami „Szerszeń”, „Ront”, „Trasa”, „Lawa” w Inspektoratach Kraków, Miechów, Tarnów i Nowy Sącz bez Obwodu Gorlice, Obwód na terenie Inspektoratu Tarnobrzeg-Mielec oraz Rejon Kedywu z Ośrodkami „Olgierd”, „Edward”, „Aldona”, „Kiejstut”, „Leon”, „Wiesław” w Inspektoratach Rzeszów, Przemyśl, Krosno i w Obwodzie Gorlice należącym do Inspektoratu Rejonowego Nowy Sącz. Wszędzie skompletowano etatowe sztaby i zespoły dywersyjne. Reorganizacji towarzyszyła intensywna działalność bojowa realizowana według wytycznych Kedywu KG i przekazywanych przez ppłka „Jaremę” kwartalnych kontyngentów zadań.

Kolejny etap porządkowania odcinkach walki czynnej nastąpił jesienią 1943 roku. W sztabach Podokręgu, Inspektoratów Rejonowych i Obwodów ustanowiono stanowiska oficerów dywersji, obsadzane zresztą przeważnie przez dotychczasowych szefów Kedywu odpowiednich szczebli. Szef rzeszowskiego Rejonu Kedywu - powołany na stanowisko oficera dywersji w sztabie komendanta Podokręgu AK Rzeszów - w bezpośrednich kontaktach przekazał komendantom Inspektoratów Rejonowych wszystkie agendy podległych mu dotąd Ośrodków, zachowując przy sobie jedynie niewielki sztab i zespół dyspozycyjny. Inspektorowi tarnobrzeskiemu przekazano tamtejszy Obwód Kedywu. W czterech zachodnich Inspektoratach oddano pojedyncze jednostki, zatrzymując nadal Eksterytorialne Obwody „Szerszeń”, „Ront”, „Trasa” i „Lawa”. Wkrótce też Szefowstwo Kedywu Okręgu sformowało własne dyspozycyjne oddziały partyzanckie o kryptonimach „Błyskawica”, „Huragan”, „Grom” i „Skok”.

Komendant Okręgu AK Kraków płk Józef Spychalski „Luty”, osobiście sprecyzował zadania dla reorganizowanego odcinka walki czynnej.

Godło (kryptonim Okręgu AK Kraków) do Klina (kryptonim Kedywu Okręgu AK Kraków) dn. 8.I.1944 r.

Wytyczne akcji sabotażowo-dywersyjnej na okres zimowo-wiosenny 43144.

I. Zarządzenia ogólne.

Trzymać się nadal wytycznych na okres letnio-jesienny 1943 r., instrukcji KG, oraz otrzymanych ostatnio wskazówek.

II. Organizacja.

Zakończyć całkowicie reorganizację oddziałów dyspozycyjnych (sabotażowo-dywersyjnych) inspektoratów, obwodów i placówek oraz oddziałów partyzanckich (uwzględniając oddziały scalone). Dążyć do sformowania jednostek dyspozycyjnych wyborowych oraz do podwojenia oddziałów partyzanckich, które na wiosnę będą użyte. Zasadniczo tworzyć oddziały partyzanckie nie przekraczające drużyny.

III. Wyszkolenie.

Zakończyć do końca okresu wyszkolenie dowódców i patroli dyspozycyjnych. Wyszkolenie oprzeć na otrzymanych instrukcjach i programach, stosując głównie zajęcia praktyczne. Na zakończenie każdego kursu dowódców oddziałów dyspozycyjnych stosować wykonanie jakiegoś zadania programowego (choćby w minimalnym zakresie). Przeprowadzić gruntowne przeszkolenie sztabów oddziałów partyzanckich przy pomocy specjalnych zespołów instruktorskich. Wykorzystać w tym celu otrzymane instrukcje bojowe i kwatermistrzowskie. Przygotować oddziały partyzanckie i dyspozycyjne do wzięcia udziału w akcji powstańczej na wyznaczone zawczasu obiekty specjalne, ważne i trudne do opanowania. Pamiętać przy tym o nierozbijaniu tych oddziałów, które tylko w swoim składzie mogą odegrać znaczną rolą.

IV. Realizacja zadań.

W akcji muszą wziąć udział wszystkie jednostki dyspozycyjne oraz celem zaprawy w jak najszerszym zakresie, wyznaczone dorywczo patrole z plutonów liniowych, co pozwoli w rezultacie na stworzenie jednostek wyborowych.

Oddziały partyzanckie wykorzystywać przede wszystkim do akcji trudnych i szczególnie ważnych (zastrzeżonych), wymagających dużej precyzji i siły przebojowej (walka z ekspedycjami karnymi, bandytyzmem itp.). W podokresie zimowym otoczyć je specjalną opieką, szkolić intensywnie i używać do akcji, aby się nie zdemoralizowały. Pamiętać przy tym, że oddziały partyzanckie podlegają bezpośrednio inspektorom i muszą być przez nich osobiście kontrolowane.

V. Zadania.

A. Podokres zimowy.

1. Koleje.

a) Parowozy.

Na terenie każdego Inspektoratu spowodować uszkodzenie na okres ponad 10 dni 5-10 parowozów w jednym miesiącu (podawać w meldunkach numery parowozów).

b) Wagony.

Spowodować czasowe i stwierdzone uszkodzenia 30 wagonów kolejowych w stosunku miesięcznym, nadto rozpocząć natychmiast stosowanie zmian nalepek wysyłkowych.

c) Transporty.

Spowodować opóźnianie transportów przez rozerwanie, mechaniczne uszkodzenia, podpalenia, zaczopowanie linii itp. w 10 przypadkach, przy czym opóźnianie musi wynosić na 100 km czas co najmniej 3-5 godzin.

d) Urządzenia stacyjne.

Spowodować rozsadzanie przez mróz pomp stacyjnych, stosując dwustronne zatkanie wentylów. Zaatakować znajdujące się na terenie inspektoratu pociągi ratownicze i taborowe oraz uszkodzić i dekompletować urządzenia i przyrządy. Spowodować co najmniej 3 zaburzenia w urządzeniach telekomunikacyjnych oraz uszkodzić 2 semafory w stosunku miesięcznym.

e) Tory i urządzenia na szlakach.

Spowodować zatarasowanie toru przez przypadkowe wykolejenie, raz w miesiącu, przy dowolnym wyborze miejsca i czasu. Wykończyć i zgłosić gotowość uderzenia w akcji "D" w punktach wybranych i zatwierdzonych (meldować w czasie odprawy).

2. Magazyny i składy.

Zaatakować i spalić co najmniej l magazyn w miejscu i czasie dowolnym, w stosunku miesięcznym.

a) Smary i materiały pędne.

Stosować zniszczenie (spalenie, wylanie itp.) co najmniej 1000 l. materiałów pędnych i 500 kg materiału smarnego w stosunku miesięcznym.

b) Pojazdy mechaniczne.

Zaatakować 30 pojazdów mechanicznych na usługach wojska lub administracji niemieckiej, przy czym spowodować zniszczenie (spalenie) co najmniej 6 w stosunku miesięcznym. Nadto zdobyć i zmagazynować co najmniej 2 pojazdy na inspektorat w okresie do 31. III.

c) Garaże i zakłady naprawcze.

Stosować stały sabotaż w stosunku do taboru przybywającego do naprawy.

d) Drogi i szosy.

Spowodować co najmniej 2 „wypadki” z pojazdami mechanicznymi w stosunku miesięcznym, na wybranych odcinkach szosy. Nadto przygotować materiał do stworzenia zawał i zapór drogowych w miejscach wybranych.

e) Linie telekomunikacyjne.

Spowodować kilka wypadków zaburzeń przez zwarcie, uziemnienie czy przypadkowe zerwanie linii napowietrznych, wykorzystując mrozy.

f) Linie wysokiego napięcia.

Spowodować zaburzenia na liniach wysokiego napięcia przez krótkie spięcie.

3. Przemysł

Stosować stałą akcję sabotażową we wszystkich działach, zwiększając nasilenie.

5. Różne akcje.

  1. Prowadzić wzmożoną akcję likwidacji osób posiadających wyroki, szczególnie wybitnych szkodników.
  2. Dokonać kilka wypadów dla zdobycia broni i amunicji.

c) Stosować umiejętnie i ostrożnie akcję rozbrajania (tylko pod nadzorem).

d) Przygotować akcję odwetową na wypadek represji w obwodzie.


B. Podokres wiosenny (kwiecień, maj, czerwiec).

Akcje w podokresie wiosennym (kwiecień, maj, czerwiec) wzmożone o 100% w stosunku miesięcznym.

VI.

Akcje zastrzeżone.

Przygotować, opracować i zgłosić łącznie z planami w terminie do 31 stycznia kilka akcji „zastrzeżonych” przewidzianych w „Instrukcji” w punktach I.b.c.d.e.f. (wyjątek pkt a., akcja „D", „Budzik” i „Kojec”, gdzie zgłosić termin gotowości na odprawie zimowej szefowi dywersji).

VII. Sprawozdania.

Terminarz sprawozdań jak dotychczas, przy czym każdorazowo meldować w formie jak najkrótszej dostrzeżone braki i projekty ich usunięcia.

Luty (-)

Gdy od jesieni 1943 r. ciężarem zadań operacyjnych obarczono oficerów dywersji podlegających odpowiednim komendantom terenowym, rola Szefowstwa Kedywu Okręgu nastawiona została na:

  1. kierowanie całością prac sabotażowo-dywersyjnych na terenie Okręgu,
  2. planowanie akcji dywersyjnych,
  3. kierowanie jednostkami sabotażowo-dywersyjnymi i dowodzenie w akcjach zastrzeżonych,
  4. kontrolowanie akcji sabotażowo-dywersyjnych w Inspektoratach,
  5. uzgadnianie współpracy między inspektorami,
  6. kontrola zrzutów i równomierny rozdział broni,
  7. opracowywanie zadań dla oddziałów partyzanckich,
  8. szkolenie jednostek sabotażowo-dywersyjnych i partyzanckich,
  9. produkcję środków sabotażowo-dywersyjnych,
  10. rozdział wyprodukowanych i zakupionych materiałów sabotażowo-dywersyjnych,
  11. organizowanie kontrwywiadu dla celów sabotażowo-dywersyjnych.


Szef Kedywu Okręgu - do maja 1944 r. ppłk „Jarema”, potem mjr „Skała” - w oparciu o meldunki i raporty nadsyłane systematycznie przez dowódców oddziałów dyspozycyjnych i z Inspektoratów Rejonowych, składał Komendantowi Okręgu szczegółowe raporty miesięczne o rezultatach walki czynnej.

Kolejna - ostatnia - zmiana nastąpiła latem 1944 r. W ostatniej dekadzie lipca krakowski Okręg AK rozpoczął akcję „Burza”. Na przełomie lipca i sierpnia tereny rzeszowskiego Podokręgu AK opanowane zostały przez wojska sowieckie. Mjr „Skała” skoncentrował w tym czasie wszystkie podlegające mu jednostki dyspozycyjne w rejonie Kocmyrzowa i sformował Samodzielny Partyzancki Batalion Kedywu. Oddział ten operował początkowo na terenach Inspektoratu Rejonowego Miechów, potem, dotarł w lasy częstochowskie, stamtąd po ciężkiej bitwie i reorganizacji wrócił w znacznie zmniejszonym składzie w Miechowskie i działał plutonami do połowy drugiej dekady stycznia 1945 roku. Inne zespoły dyspozycyjne Kedywu walczyły podczas „Burzy” w składzie lokalnych zgrupowań AK.


W krótkim szkicu starałem się ukazać charakter, strukturę i zmieniające się formy działalności Kedywu. Mając na uwadze wartość poznawczą tekstu, posłużyłem się cytatami oryginalnych dokumentów. Brak miejsca nie pozwala na rozwinięcie tematu. Całą problematykę - ludzi, wydarzenia, znaczny dorobek bojowy osiągany w szczególnie ciężkich warunkach - przedstawić będzie można dopiero w obszernym opracowaniu, które mam nadzieję ukończyć w ciągu najbliższych miesięcy.

Przypisy:


Skocz do: Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi