Waldemar Bujak (1988). Wstęp
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Zainteresowanie historią Stronnictwa Pracy (SP) jest stosunkowo świeżej daty. Pionierami byli E. Milej i T. Potemski, którzy przedmiotem swoich prac magisterskich, obronionych w Wyższej Szkole Nauk Społecznych, uczynili dzieje SP na Pomorzu i Śląsku. Praca Tadeusza Potemskiego Stronnictwo Pracy na Górnym Śląsku w latach 1937-1950 ukazała się drukiem w 1969 roku. Następnie, w tym samym czasie, niezależnie od siebie, podjęli tematykę SP Stanisław Kłys opracowując program prawno-ustrojowy SP i Waldemar Bujak opracowując całość dziejów SP. Obie wymienione prace zostały obronione jako prace doktorskie w 1972 roku. W dwa lata później Czesław Śnieżycki opracował, również jako pracę doktorską, historię powojenną SP, koncentrując się głównie na myśli politycznej „Zrywu” i jej powojennej kontynuacji w ramach, a następnie pod firmą Stronnictwa Pracy. Genezą politycznych ugrupowań katolików świeckich działających w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej w Polsce: SP i „Paxu” zajął się Jacek M. Majchrowski. Rezultaty badań opublikował w kilku artykułach i dwu obszerniejszych wydawnictwach, z których publikacja z 1979 roku dotyczyła Stronnictwa Pracy w latach 1937-1945, natomiast opublikowana w 1984 roku w Paryżu zawiera opis działania przed 1945 rokiem ugrupowania politycznego, z którego wywodził się „Pax” oraz w zasadzie powtórzenie wcześniejszej publikacji o SP. W Wojskowej Akademii Politycznej wydano powieloną pracę magisterską Jerzego Płonki dotyczącą dziejów i ideologii SP w latach 1939-1945. Zenon Fijałkowski w swoich dziejach Kościoła katolickiego na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej zawarł obszerny fragment dotyczący SP, oparty głównie na badaniach J. Majchrowskiego. Wymienione opracowania miały jednak ograniczoną wartość w uwspółcześnianiu przez autora pierwotnego tekstu, napisanego w roku 1971, teraz oddawanego w ręce Czytelników. Prace Mileja i Potemskiego mają bowiem zwykłe wady prac pionierskich, Kłysa i Śnieżyckiego, aczkolwiek interesujące, były niezupełnie do wykorzystania ze względu na szczególne podejście autorów do tematu, pozostałe natomiast, zapewne ze względu na oparcie się ich autorów na tym samym, co i przez W. Bujaka zasobie archiwalnym, operują bardzo podobnym zestawem faktograficznym, różniąc się właściwie wyłącznie w ocenach.
Nieco inaczej rzecz się ma z napisaną niedawno przez Andrzeja Andrusiewicza historią SP. Dotarł on do szeregu pominiętych pierwotnie przez W. Bujaka archiwaliów peperowskiej i pepesowskiej proweniencji, wykorzystał także archiwalia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, co zwłaszcza pozwoliło na pełniejsze oświetlenie kluczowej sprawy wmontowania do SP grupy „Zrywu”, wspartej przez byłych członków NPR.
Dla historii połączenia ChD i NPR szczególne znaczenie ma znakomita praca Henryka Przybylskiego Chrześcijańska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926-1937. Nie jest bez znaczenia także praca Bożeny Krzywobłockiej o chadecji zawierająca mnóstwo szczegółów z poprzedzającego połączenie z NPR okresu jej dziejów.
Dużą pomocą przy rewizji pierwotnego tekstu były dla autora opublikowane w ostatnich latach wspomnienia o Janie Hoppem napisane przez Jerzego Brauna, Karola Popiela i Konrada Sieniewicza, nieopublikowane wspomnienia Stefana Kaczorowskiego oraz liczne artykuły, które ukazały się w „Chrześcijaninie w Świecie” oraz „Ładzie”, autorstwa Konstantego Turowskiego, Franciszka Galewicza, Marka Hołubickiego, Witolda Ciechomskiego, Stanisława Bukowskiego, wspomnianych już Brauna i Sieniewicza, a także oczywiście wszystkie prace Karola Popiela.
Na osobną wzmiankę zasługują publikacje Eugeniusza Duraczyńskiego i Jerzego Janusza Tereja. Zajmują się one SP i zbliżonymi doń ugrupowaniami zupełnie marginalnie, co zresztą autorom, zwłaszcza Duraczyńskiemu wytknąć by należało, niemniej na tyle wyjaśniają stosunki polityczne w podziemiu i na emigracji, że bez ich badań o wiele trudniejsze byłoby zrozumienie działalności SP w okresie okupacji.
Jednakże zasadniczą podstawą niniejszej pracy stały się materiały archiwalne przechowywane w Centralnym Archiwum KC PZPR, w tym zwłaszcza sprawozdania miesięczne wojewodów z lat 1935-1939, akta Komendy Głównej Armii Krajowej, akta Delegatury Rządu na Kraj, sprawozdania Komitetów Wojewódzkich PPR i PZPR z lat 1945-1950, dalej akta przechowywane w Archiwum Akt Nowych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, zbiory prywatne oraz, przede wszystkim, akta Stronnictwa Pracy z lat 1946-1950 przechowywane w Archiwum Centralnego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego. Ze względów od autora nie w pełni zależnych mógł on tylko częściowo zapoznać się z zasobem archiwalnym Instytutu imienia generała Władysława Sikorskiego w Londynie.
Nie zachowały się, lub zachowały się szczątkowo akta własne SP z lat 1937-1946, co stanowiło poważną trudność, ponieważ trzeba było odtwarzać dzieje stronnictwa na podstawie źródeł pośrednich i relacji członków SP i z braku innych źródeł w wielu miejscach na nich autor oparł swoje wywody.
Nieocenionym źródłem wiedzy o SP były dla autora zwłaszcza rozmowy z Karolem Popielem i Jerzym Braunem, którzy zechcieli poświęcić mu mnóstwo czasu na wielodniowe, wielogodzinne konferencje, jakie z nimi przeprowadzał w latach 1969, 1970, obfitą korespondencję oraz przeczytanie pierwszej wersji niniejszej pracy i poczynienie odpowiednich uwag.
Podziękowanie należy się również Feliksowi Widy-Wirskiemu, który czytał i komentował dla autora każdy fragment pierwszej wersji niniejszej pracy.
Nie chcąc dopuścić do nadmiernego rozrośnięcia się tekstu, autor skupił uwagę na tym, co determinowało stosunek SP do otaczającej stronnictwo rzeczywistości, to znaczy na linii politycznej i tych wydarzeniach, które ją kształtowały. Skrótowo tylko potraktowano zagadnienia skądinąd istotne, takie jak działalność wśród młodzieży, kobiet, działalność związkową, działalność terenową, zwłaszcza w czasach upadku stronnictwa, prasę SP, która jest zresztą godna odrębnej monografii, a także niektóre zagadnienia wymagające nazbyt głębokiego sięgnięcia „wstecz” lub „w bok” od zakreślonego tematu jak na przykład analiza przyczyn, które spowodowały, że większość byłych wybitnych przywódców i chadecji i NPR nie przystąpiła do Stronnictwa Pracy w momencie jego formowania w 1937 roku, lub bardziej szczegółowe omówienie wzajemnych stosunków SP z innymi siłami politycznymi w Polsce.
Na koniec autor chce podkreślić, że zdaje sobie doskonale sprawę, iż opisuje pod wspólnym tytułem dwie, a może nawet trzy partie, zupełnie różne co do swego oblicza polityczno-ideowego. Uważa to jednakowoż za usprawiedliwione nie tylko formalnie, ze względu na te samą nazwą SP pod jaką działały, ale i merytorycznie ze względu na pewną ciągłość personalną i pewną ciągłość wątków ideologicznych biorących swój początek zarówno w dawnej ChD, jak i NPR.