Zygmunt Niepokój (1964), W imieniu Polski Podziemnej
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Spis treści |
Od Autora
W 20 rocznicę zamachu na Koppego, dokonanego 11.VII.1944 r. na placu Kossaka w Krakowie, autor pragnie przede wszystkim oddać hołd bohaterskim żołnierzom Batalionu Harcerskiego „Parasol", zarówno tym, którzy polegli w tej akcji, m. in. i Synowi autora Bogusławowi (ps. „Storch” ), jak i tym, którzy ocaleli.
Zamiarem autora jest jednocześnie przypomnienie społeczeństwu o tej akcji w jej 20 rocznicę i ukazanie młodzieży polskiej z lat okupacji i wojny, młodzieży postawionej wobec najtrudniejszych, jakie można sobie wyobrazić, prób charakteru i wierności najwyższym wartościom.
Akcję tę, w której przygotowanie wywiadowcze włożył całą duszę i serce szef wywiadu dywersyjnego „Parasola" por. „Rayski" - należy uznać za w pełni udaną przede wszystkim z psychologicznego punktu widzenia, ponieważ wstrząsnęła od podstaw rządem GG, wywołując wśród Niemców panikę i przerażenie i była jednocześnie doniosłym głosem polskiego protestu przeciwko wszystkim okrucieństwom i zbrodniom, których źródłem były hitlerowskie rządy w Polsce.
Hitlerowcy skazali Polskę jako naród i państwo na zagładę. Ówczesna młodzież polska podjęła w pierwszym szeregu pod doświadczonym dowództwem bezkompromisową walkę z okupantem, nie szczędząc trudu, ani ofiary krwi, a co najważniejsze przeprowadziła tę walkę skutecznie, przyczyniając się do ostatecznego zwycięstwa nad śmiertelnym wrogiem.
Opowiadanie niniejsze jest we wszystkich szczegółach oparte na rzeczywistych faktach.
Oddział Dyspozycyjny Kedywu Komendy Głównej AK „Parasol”
W pierwszych dniach sierpnia 1943 r. został utworzony oddział dyspozycyjny Kedywu (Kierownictwa Dywersji) Komendy Głównej AK, zwany później „Parasolem”. Pierwotne kryptonimy tego oddziału: „Agat”, „Pegaz”. Jego działalność była skierowana przede wszystkim przeciw gestapo i policji niemieckiej a ponadto przeciw cywilnym władzom niemieckim, w przypadku ich posunięć szczególnie jaskrawo uderzających w społeczeństwo polskie.
Dowódcą „Parasola” został mjr „Pług” (mgr inż. Adam Borys), zwany w oddziale „Dyrektorem”, zrzucony z Anglii na tereny okupowane w październiku 1942 r.
„Parasol” skupiał w swych szeregach młodzież harcerską obojga płci, która w pierwszych latach okupacji niemieckiej należała do „Szarych Szeregów” i na terenie Warszawy brała czynny udział w tzw. „Małym sabotażu”. Z biegiem czasu, po przeszkoleniu bojowym z harcerzy „Szarych Szeregów" powstały Grupy Szturmowe, które m.in. 26 marca 1943 r. odbiły pod Arsenałem więźniów, przewożonych samochodem z gmachu Gestapo przy Alej Szucha do więzienia na Pawiaku oraz odbiły w Celestynowie (19/20 maja 1943 r.) kolejowy transport więźniów, zdążający z Lublina do Oświęcimia.
„Parasol” wykonywał precyzyjnie rozpoznane i przygotowane błyskawiczne akcje bojowe, przeprowadzane w centrum siedzib niemieckich.
Na kierownika komórki wywiadu dywersyjnego „Parasola” wyznaczył dowódca Kedywu płk „Nil” por. „Rayskiego” (Aleksander Kunicki), który poprzednio takie samo stanowisko sprawował w oddziale dywersyjnym „Kosa”.
Poszczególne grupy szturmowe „Parasola” wykonały następujące akcje bojowe:
Udany zamach na SS-Oberscharführera Franza Bürckla, zastępcę komendanta więzienia na Pawiaku. Zastrzelono go 7.9.1943 r. na ul. Litewskiej przy narożniku Marszałkowskiej. (Szczegółowy opis akcji zawiera Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4/61).
Udany zamach na SS-Hauptscharführera Augusta Kretschmanna, zastępcę komendanta obozu karnego na terenie getta. Zastrzelono go 21.9.1943 r. na ul. Dmochowskiego. (Szczegółowy opis akcji zawiera WPH nr 4/61).
Udany zamach na SS-Scharführera Ernesta Weffelsa, kierownika oddziału kobiecego więzienia na Pawiaku. Został zastrzelony 1.10.1943 r. przy zbiegu 6 Sierpnia, Al. Ujazdowskich i Al. Szucha. (Opis akcji zawiera WPH nr 4/61).
Udany zamach na SS-Hauptsturmführera Lechnera, kierownika wydziału warszawskiego Gestapo, który został zastrzelony 5.10.1943 r. na ulicy w Al. Szucha w pobliżu gmachu Gestapo.
Zamach na kierownika drukarń warszawskich Antoniego Hergla. Współpracował on z Gestapo i utrudniał wydawanie prasy konspiracyjnej. W czasie zamachu 10.12.1943 r. na terenie Leszna został tylko ranny.
Zamach na SS-Oberscharführera Engelbertha Fruehwirtha z załogi więzienia na Pawiaku 25.10.1943 r. na Lesznie w pobliżu ul. Orlej. Został zastrzelony inny zbir hitlerowski, gestapowiec Stefan Klein, którego mylnie rozpoznano jako Fruehwirtha.
Zamach na członka NSDAP i SA Brauna, kierownika Wohnungsamtu (Miejskiego Urzędu Kwaterunkowego), inicjatora planowanego przez Niemców wysiedlenia mieszkańców Warszawy. Zastrzelono go 13.12.1943 r. przed gmachem Zarządu Miejskiego przy ul. Daniłłowiczowskiej. (Opis akcji - WPH nr 3/4 z1963 r.).
Słynny zamach na szefa SS i Policji na tzw. dystrykt warszawski, generała SS i Policji Franza Kutscherę, który został zastrzelony l lutego 1944 r. w Al. Ujazdowskich przed swym urzędem. (Opis akcji - WPH nr 4/59).
Zamach na pułkownika Schutzpolizei Groessera. Został zastrzelony 26.03.1944 r. na ul. Chocimskiej.
Nieudany zamach na SS-Sturmbahnführera Stamma. Akcja przeprowadzona 6.05.1944 r. zakończyła się klęską oddziału; z 21-osobowej grupy szturmowej zginęło 8 żołnierzy, jeden został ciężko ranny, a dwóch lekko.
Słabo przeprowadzone rozpoznanie przyczyniło się do niepowodzenia. Rozpracowanie tej akcji przez „Rayskiego” nie zostało całkowicie zakończone. Przed wyjazdem do Krakowa w celu przygotowania zamachu na generała SS Koppego - „Rayski” przeprowadził w połowie kwietnia 1944 r. tylko wstępne rozpoznanie oraz zdobył fotografię Stamma. Dokończyc rozpoznanie miał „Rayski” po powrocie z Krakowa. Tymczasem, po wyjeździe "Rayskiego”, polecono zebranie danych rozpoznawczych do przeprowadzenia tej akcji „Wesołemu”, nie czekając na powrót "Rayskiego”. (Szczegółowy opis tej akcji został ogłoszony w WPH nr 4/60).
Zamach na SS-Obergruppenführera Wilhelma Koppe, sekretarza stanu do spraw bezpieczeństwa GG oraz wyższego dowódcę SS i policji na całą GG. Zamach został przeprowadzony w Krakowie. Szczegółowy jego opis przynosi niniejsza publikacja.
Zamach na szefa warszawskiego Gestapo SS-Standartführera dra Hanna planowano wykonać w Al. Ujazdowskich przy narożniku ul. Wilczej w trzeciej dekadzie kwietnia 1944 r., jednak w dniu wystawienia grupy szturmowej - Hahn się nie pojawił.
***
Rozpoznanie wstępne przed wszystkimi niemal akcjami przeprowadzał sam „Rayski”. Dopiero po zgromadzeniu podstawowych danych i zorientowaniu się w sytuacji - wyznaczał wywiadowców, którzy pod jego kierunkiem kontynuowali rozpoznanie. Jak „Rayski" podkreśla - w „Parasolu” nigdy nie miała miejsca jakakolwiek zdrada ze strony poszczególnych żołnierzy. Aresztowani przez Gestapo chłopcy i dziewczęta, mimo okrutnych i wyrafinowanych tortur - nie załamywali się i żadnych tajemnic wobec nieprzyjaciela nie zdradzili „Żar” (Bogusław Ustaborowicz), „Krystyna” (Wanda Oczko z d. Gąsowska), „Zeta” (Halina Grabowska), „Storch” (Bogusław Niepokój), „Warski” (Tadeusz Ulankiewicz) i in.
SS-Obergruppenführer Wilhelm Koppe
Generał SS, Wilhelm Koppe, przez cztery lata sprawował najwyższą władzę policyjną na ob-szarach tzw. „Warthegau”. Pełniąc funkcję Wyższego Dowódcy SS i Policji przy hitlerowskim namiestniku Greiserze - był z racji swego stanowiska zastępcą Reichsführera SS i Szefa Policji Niemieckiej Himmlera na tym terenie. Jako służbowy zwierzchnik wszystkich służb SS i policji, jak również Selbstschutzu, działających w „Kraju Warty”, Koppe był współodpowiedzialny za policyjne akcje terrorystyczne, aresztowania i egzekucje na podległym mu obszarze. M. in. przeprowadził on masową akcję wysiedleńczą ludności polskiej i żydowskiej z województw poznańskiego i łódzkiego. Nazwisko Koppego znane jest w Polsce, wiąże się z nim wiele zbrodni, krzywd i nieodwracalnych nieszczęść ludzkich.
9 listopada 1943 r. zjawia się Koppe w Krakowie jako wyższy dowódca SS i policji na obszar GG, czyli namiestnik Himmlera przy Franku, formalnie zobowiązany do współpracy z generalnym gubernatorem, ale praktycznie mający prawo nieliczenia się ze zdaniem Franka, jeśli tego wymagają interesy SS i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy.
Na stanowisko to mianowany został rozkazem Himmlera z 22.10.1943.
18 listopada 1943 r. rozpoczął Koppe sprawowanie nowej funkcji - „Der Hoeheres SS und Polizeiführer in Generalgouvernement” oraz Sekretarza Stanu do Spraw Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie. Podlegały mu wszystkie więzienia i obozy na terenie GG oraz wszystkie niemieckie siły policyjne na tym obszarze. Wszelkie instrukcje i wytyczne, dotyczące spraw bezpieczeństwa i umocnienia niemczyzny, otrzymywał Koppe bezpośrednio od Himmlera.
Na obszarze „Kraju Warty” - Koppe znany był ze swego bezwzględnego i okrutnego stosunku do Polaków. Do Krakowa przybył ze specjalnym zadaniem wprowadzenia „ładu i spokoju” w Generalnym Gubernatorstwie, złamania oporu i zmuszenia Polaków do posłuszeństwa. Wszystkie władze bezpieczeństwa na terenie GG podlegały Koppemu. Był on zarazem pierwszym zastępcą Franka. Ponosi odpowiedzialność za akcje terroru i wszelkie represje, dokonywane przez policję niemiecką na obszarze GG od połowy listopada 1943 r.
Koppe szybko wykazał aktywność na nowym stanowisku. Okres władzy policyjnej Koppego w GG - to okres publicznych egzekucji w Warszawie, wzmożonego terroru, akcji pacyfikacyjnych, łapanek ulicznych.
Poprzednik Koppego - generał SS Friedrich Krüger został ranny podczas zamachu na niego, przeprowadzonego 20.4.1943 w Krakowie przez warszawski oddział dywersyjny „Kosa”.
Wyrokiem Kierownictwa Walki Podziemnej - gen. Wilhelm Koppe skazany został na karę śmierci. Wykonanie wyroku zleciła Komenda Główna AK oddziałowi „Parasol”.
Dowódca „Parasola” major „Pług” zlecił kierownikowi komórki wywiadowczej por. „Rayskiemu” przeprowadzenie rozpoznania i przygotowanie akcji bojowej z punktu widzenia wywiadowczego.
Rozpoznanie
„Rayski”, który przeprowadzał rozpoznanie przed zamachem na Krügera wiedział tyle, że Koppe, jako następca Krügera mieszka na Wawelu, a urzęduje w gmachu Akademii Górniczej przy al. Mickiewicza 30, gdzie mieści się „rząd” GG.
Wstępne rozpoznanie przeprowadzał „Rayski” osobiście podczas dwukrotnego wyjazdu z Warszawy do Krakowa w maju 1944 r. Wywiadowca „Warecki” (Feliks Grochal), pracownik Kripo w Krakowie poinformował „Rayskiego”, że Koppe jeździ takim samym wozem, jak gen. Krüger. Prócz Koppego w Krakowie wozem takim dysponował tylko Frank. Były to duże 12-cylindrowe Mercedesy (kabriolety) z boczną, zewnętrzną, niklową rurą wydechową oraz trąbkami sygnałowymi na zewnątrz. „Rayski” i „Warecki” zaczęli poszukiwania podobnego wozu, chodząc całe przedpołudnia po przypuszczalnych trasach przejazdów Koppego. „Rayski” zauważył trzykrotnie szarostalowego otwartego Mercedesa o powyższych cechach, w którym obok kierowcy siedział oficer SS. Dwukrotnie zauważono, że wóz zatrzymuje się przed siedzibą rządu GG. Upewniło to „Rayskiego”, że szarym Mercedesem jeździ Koppe. Potwierdzenia udzielił „Warecki” po zasięgnięciu informacji przez swoje kontakty w Kripo. „Rayski" ustalił również, że samochód Koppego garażuje przy ul. Kościuszki 49.
Systematyczną obserwację rozpoczęto 4 czerwca po przybyciu z Warszawy „Kamy” (Marii Stypułkowskiej-Chojeckiej) i „Dewajtis” (Elżbiety Dziembowskiej). Wywiadowczynie „Kama” i „Dewajtis” z „Parasola” oraz „Ina” (Zofia Carnelli–Jasieńska), „Dzidzia” i „Ada” (nazwisk nie udało mi się ustalić) z Kedywu krakowskiego prowadziły obserwację w godzinach od 8.30 do 9.30, stojąc w różnych punktach wzdłuż tras, którymi jeździł Koppe. Punkty obserwacyjne mieściły się przy ul. Gertrudy naprzeciw Wawelu, przy pl. Bernardyńskim, ul. Straszewskiego, ul. Powiśle, ul. Zwierzynieckiej i al. Krasińskiego i Mickiewicza.
Dziewczęta miały polecenie zejścia z punktu obserwacyjnego o godzinie 9.30 bez względu na wyniki. W danym dniu wywiadowczynie nie zmieniały się na punktach, natomiast każdego dnia wywiadowczyni stała w innym miejscu. Sprawozdanie z obserwacji składały „Rayskiemu” codziennie: „Dewajtis”, „Kama” lub „Ina”.
Ogólnie w Krakowie były stosowane mniejsze środki ostrożności przy ochronie poruszających się wyższych oficerów Gestapo, aniżeli w tym samym czasie w Warszawie. Jednak rozpoznanie było trudne ze względu na bardzo rozwiniętą siatkę tajnych agentów i konfidentów, obserwujących ulice, zwłaszcza w pobliżu pl. Bernardyńskiego, Wawelu i al. Mickiewicza. Ponadto w Krakowie przebywało bardzo wielu cywilnych Niemców z rzeszy oraz volksdeutschów. W czasie rozpoznawania Koppego należało zachować jak największą ostrożność, ponieważ w ostatnich dniach kwietnia 1944 r. na terenie warszawskiego Gestapo krążyły wersje, jakoby do Krakowa wyjechała ta sama ekipa, która wykonała wyrok śmierci na Kutscherę, celem zlikwidowania Koppego.
Po czterech tygodniach - obserwacja wykazała, że Koppe wyjeżdża przeważnie około godz. 9 z Wawelu. Godziny powrotu nie zostały definitywnie ustalone. Wracał nieregularnie, wyjeżdżając z gmachu rządu GG nawet w ciągu dnia na miasto. Z Wawelu jeździł on następującymi tratami, często je zmieniając:
- Wawel - plac Bernardyński - ul. Gertrudy,
- Wawel - plac Bernardyński - ul. Grodzka,
- Wawel - plac Bernardyński - ul. Podzamcze - ul. Straszewskiego,
- Wawel - plac Bernardyński - ul. Podzamcze - ul. Powiśle - ul. Zwierzyniecka - Aleja Krasińskiego – do al. Mickiewicza.
Przed godziną 9 przyjeżdżał na Wawel samochód osobowy z ochroną w sile 6-7 gestapowców, wśród których znajdował się jeden w ubraniu cywilnym. Samochód był otwarty koloru ochronnego, jakich używali Niemcy w Afryce. Kiedy zajeżdżał na Wawel duży Mercedes po Koppego, z Wawelu schodził pieszo patrol w sile trzech żandarmów. Sprawdzali oni wyloty ulic z pl. Bernardyńskiego. Koppe jeździł przeważnie opisanym Mercedesem ze zmienianym dość często numerem rejestracyjnym. Były wypadki, że wyjeżdżał z numerem „SS”, a zauważony był tego samego dnia na mieście z numerem „Ost”. Kilkakrotnie jechał innym samochodem typu wojskowego z numerem rejestracyjnym „SS”. Kilka metrów za samochodem Koppego jechał zawsze samochód z ochroną gestapowców. Czasem Koppe nie pojawiał się przez kilka dni. Był wtedy przypuszczalnie na inspekcjach w terenie.
Na trasie przejazdu Koppego z Wawelu do gmachu Rządu GG znajdowały się następująca punkty nieprzyjaciela:
- Wawel - silna ochrona policji i żandarmerii. Teren zamknięty i otoczony posterunkami wartowników.
- Plac Bernardyński - stała obserwacja agentów Gestapo.
- Ul. Gertrudy róg Zielonej (dziś Waryńskiego róg Sarego) - Główny Urząd Celny (Hauptzollnamt).
- Ul. Gertrudy róg pl. Bernardyńskiego - siedziba dowództwa Wehrmachtu.
- Ulica Krupnicza - duży oddział SS.
- Gmach Akademii Górniczej przy al. Mickiewicza – silna ochrona żandarmerii.
- Ul. Franciszkańska l - pogotowie policyjne (Schutzpolizei Bereitschaft) z samochodem kołyską zawsze gotową do wyjazdu.
- Ul. Retoryki - oddział SS.
- Plac na Groblach 5 - garaże Luftwaffe.
- Plac na Groblach 9 koszary pułku piechoty SS.
- Plac na Groblach 8 (na rogu) - stała jednostka Luftwafte, której samochody garażowały przy placu na Groblach 5.
***
O ile pierwsze ślady Koppego uchwycono stosunkowo szybko (wyraźne cechy charaktery-styczne wozu), o tyle sama obserwacja była bardzo żmudna. Koppe zachowywał daleko idące ostrożności (zmiana wozów, tras itp.), co utrudniało definitywne ustalenie wyników rozpoznania.
W końcu ustalono, że Koppe wyjeżdża z miejsca zamieszkania na Wawelu do miejsca pracy przy al. Mickiewicza 30 ok. godziny 9. Najczęściej jeździ otwartym, szarym, charaktery-stycznym Mercedesem. Używa kilku tras, z tych najczęściej Wawel - plac Bernardyński – Podzamcze – Powiśle - Zwierzyniecka - Aleja Krasińskiego - Mickiewicza. Koppe siedzi na przednim siedzeniu obok kierowcy, z tyłu - oficer SS. Ochronę wozu stanowi polowy, odkryty wóz koloru tygrysiego z 6 gestapowcami.
Około l lipca 1944 r. - „Rayski” zgłosił „Pługowi” ukończenie rozpoznania, przekazując jego wyniki.
*
„Pług" zlecił wykonanie akcji I Plutonowi Pet, dowodzonemu przez ppor. „Rafała" (Stanisław Leopold), który objął dowództwo akcji.